تهيه و تنظيم مصاحبه / تهيه و تنظيم مصاحبه / تهيه و تنظيم مصاحبه / تهيه و تنظيم مصاحبه

روزنامه نگاران معمولا میان خبرهایی که تمام یا جزئی از آن بر پایه مصاحبه تنظیم می شود و (مصاحبه) تفاوت قائل هستند، ‌هر چند که دو صورت به نظر، یکی می رسد. در تنظیم خبرهایی که اطلاعات آن بر پایه مصاحبه بدست می آید، مطالبی که بیان می شود در درجه اول اهمیت قرار دارد.

در اکثر مواقع شبیه همان اطلاعات را می توان با اختلاف جزئی از فرد دیگری بدست آورد. مثلاً اطلاعاتی که از شاهدان عینی یک حادثه انفجار، سیل، زلزله و غیره بدست می آید، معمولاً با یکدیگر تفاوت چندانی ندارد. اما در نوع دیگر،‌ مصاحبه شونده به خاطر اعتبار، مقام یا موقعیتی که در جامعه دارد مورد توجه است.

اهمیت مطالب بیشتر به خاطر این است که آن شخص به خصوص چنان مطالبی بیان داشته و دیگری ممکن است نظر خود را به صورت دیگری بیان کند. به طور کلی مصاحبه برای یکی از سه منظور زیر انجام می گیرد:

دریافت اطلاعات بیشتر درباره رویداد
آگاهی از واکنش افراد عادی و سر شناس در مورد رویداد
انعکاس عقاید، نظریات افکار و اطلاعات ویژه شخصیت های خبر ساز، مقامات مسئول و دیگر افراد جامعه.

انواع مصاحبه

مصاحبه را می توان به انواع مختلف تقسیم کرد، ولی سه صورت زیر احتیاج به توجه خاص دارد:

مصاحبه خبری
مصاحبه فردی
مصاحبه گروهی یا جمعی

مصاحبه خبری

در مصاحبه خبری، هدف مصاحبه کننده، کسب اطلاعات دقیق و مشخص از منبع خبر جهت روشن شدن موضوع یا موضوع های خبری روز می باشد. مطالب تنظیم شد، حاوی اطلاعات جدیدی است که قبلا منتشر نشده است.

فرض کنید دولت اعلام می کند که عده ای کارشناس ایرانی را برای همکاری با دولت لیبی به آن کشور اعزام خواهد داشت تا در زمینه اکتشاف و بهره برداری فرآوردهای نفتی با متخصصان لیبیائی همکاری کنند. خبر این موضوع در روزنامه منتشر می شود ولی چندین سوال باقی است که احتیاج به توضیح مسئول (در اینجا،‌ رئیس دولت یا وزیر نفت) دارد. مثلاً:

همکاری دو کشور به چه صورت و تا چه اندازه خواهد بود؟

آیا ایران در کار اکتشافات و بهره برداری نفت سرمایه گذاری هم خواهد کرد؟

چه تعداد کارشناس ایرانی، به لیبی خواهند رفت و مدت همکاری دو کشور چقدر خواهد بود؟

با رفتن این کارشناسان ایرانی تکلیف انجام امور نشتی ایران به چه صورت خواهد بود؟ و سوالهایی از این قبیل.

برای دریافت پاسخ به سوالهای فوق، خبرنگار باید با مقامات مسئول کشور مصاحبه کند.

این گونه اطلاعات را نمی توان از فرد دیگر مثل وزیر کشاورزی بدست آورد تا چه رسد به مردم کوچه و خیابان. در اینگونه مصاحبه ها، مطالبی که مصاحبه شونده بیان می دارد باید دارای اعتبار و ارزش باشد. وقتی خبر بر اساس این گونه پاسخها جمع آوری شود، یک (مصاحبه خبری) تنظیم شده است. بنابراین مصاحبه خبری سه خصلت ویژه دارد:

موضوع مصاحبه در رابطه با رویدادهای جاری است.
مصاحبه شونده (منبع خبر) کسی است که گفته های او برای خواننده ارزش و اعتبار دارد.
خبر تنظیم شده اطلاعات بیشتر و تازه ای در زمینه روشن شدن و فهم موضوع به خواننده می دهد که در خبر روز اول نبوده است. در مصاحبه ی خبری، خبرنگار می کوشد موضوع را بشکافد و ابهامات را رفع کند.

اهمیت مصاحبه خبری روشن است. در دنیای امروز، به خاطر پیچیدگی و اهمیت وقایع گوناگونی که در گوشه و کنار کشور و جهان اتفاق می افتد، مسئولیت رسانه های خبری، خصوصا روزنامه بیش از ارائه خبر ساده روز اول است. به همین دلیل است که خبرنگاران کوشش می کنند با پرسش از مقامات مسئول اطلاعات بیشتر و تازه ای خصوصاً در رابطه با علت و چگونگی رویداد در اختیار خوانندگان خود قرار دهند.

مصاحبه فردی

در این گونه مصاحبه، هدف، بیشتر کسب آگاهی و شناساندن عقاید،‌افکار و نظرات شخصیتهای معروف خبر ساز یا افراد غیر معروف در زمینه های سیاسی، فرهنگی مذهبی،‌ اجتماعی، علمی و غیره می باشد. تفاوت این گونه مصاحبه ها با نوشتن بیوگرافی (شرح حال) در این است که بیوگرافی درباره شخص نوشته می شود) کی و کجا متولد شده، تحصیلاتش چگونه است، چه کارهایی انجام داده و در چه سمتهای خدمت کرده است. تالیفاتش چه بوده و غیره) در حالی که مصاحبه فردی، شخص درباره خویش سخن می گوید. این گونه مصاحبه را می توان با هر فردی از افراد جامعه انجام داد ولی باید به نکات زیر توجه داشت:

فرد به خاطر شخصیتش در جامعه معروف است (بعد شهرت) و کارها و گفته هایش ارزش ویژه دارد.
فرد معروف نیست ولی عملی که انجام داده یا می دهد مورد توجه قرار گرفته است.

مثلاً اختراع یا اکتشافی کرده، در جبهه جنگ شهامت ویژه ای از خود نشان داده و کارهایی از این قبیل.

در تهیه مصاحبه فردی باید به نکات زیر توجه کرد:

بر عکس مصاحبه خبری که توصیف محیط مصاحبه و حرکات مصاحبه شونده ضروری نیست، در تنظیم مصاحبه فردی چه با افراد معروف و چه با افراد عادی این کار ضروری می باشد.

مثلاً اگر مصاحبه شونده در مصاحبه دائم سنگ مستضعفان را به سینه می زند ولی در یک اطلاق (طاغوتی) نشسته است که مبلها و وسائل گران قمیتی در آن وجود دارد توصیف مکان مصاحبه تضاد گفته های شخص را به خوانند نشان می دهد.

ذکر تکیه کلام مصاحبه شوند، یا عبارتهایی که او در مصاحبه زیاد تکرار میکند، در مصاحبه خبری ضروری نیست، در حالی که در مصاحبه فردی در اکثر موارد لازم است، زیرا این گونه مطالب ویژگیهای فردی شخص را نمایان می کند، اما باید توجه داشت که بیان این گونه مطالب نباید موضوع اصلی مصاحبه را تحت الشعاع قرار دهد.
به طور کلی در مصاحبه، اشتباهات مصاحبه شونده را از لحاظ دستور زبان می بایست تصحیح کرد. فراموش نشود که در مصاحبه فردی، هدف اصلی شناساندن طرز فکر، عقیده یا نظر مصاحبه شونده است و در مصاحبه خبری ارائه اطلاعات جدید در مورد یک رویداد.

مصاحبه گروهی یا جمعی

در مصاحبه گروهی، آگاهی از عقاید افکار و نظرات تعداد زیادی از افراد جامعه مورد توجه است و خبرنگار اطلاعات خود را از چندین نفر بدست می آورد. معمولاً موضوع مصاحبه گروهی مطالبی در رابطه با وقایع جاری است که مستقیماً به مردم مربوط می شود. تفاوت مصاحبه گروهی با مصاحبه خبری در این است که مصاحبه شونده شخص مسئولی نیست بلکه فردی است که فقط نظر خود را بیان می دارد.

در تهیه مصاحبه گروهی باید به نکات زیر توجه داشت:

گر چه یافتن افراد برای مصاحبه گروهی کار مشکلی نیست، ولی باید توجه داشت که انتخاب افراد باید با موضوع مصاحبه منطبق باشد. مثلاً اگر موضوع مصاحبه در زمینه مسائل کارگری است مصاحبه شوندگان را باید از — کارگران کارخانه ها انتخاب کرد و نه مردم کوچه و خیابان.
تعداد مصاحبه شوندگان اندازه معینی ندارد، در اکثر موارد تعدادی بین ده تا بیست نفر کافی است ولی باید توجه داشت که این گونه مصاحبه ها را هیچ گاه نمی توان به عنوان یک تحقیق علمی تلقی کرد مگر تعداد و روش انتخاب افراد با اصول آمار و روشهای سنجش افکار منطبق باشد. اگر هدف تنها ارائه تصویری از نظرات و افکار افراد محدود و معینی از جامعه باشد، مصاحبه گروهی برای این منظور مناسب است. بنابراین در مصاحبه گروهی هیچ گاه نباید اطلاعات جمع آوری شده را به کل جامعه و حتی به گروه خاصلی تعمیم دادو از این رو به جای این که نوشته شود: (کارگران کارخانه ها متعقدند ؟….) باید نوشت: (اکثر کارگرانی که در این مصاحبه شرکت داشتند معتقدند که…)
در این گونه مصاحبه ها باید توجه داشت برای این که بتوان پاسخها را با یکدیگر ترکیب کرد، برای همه مصاحبه شوندگان باید سوال یکسان باشد. اگر در زمینه یک موضوع سوالها به گونه های مختلف طرح شود، امکان ترکیب با تجزیه و تحلیل پاسخها امکان پذیری نخواهد بود.
سوال باید ساده و روشن طرح شود تا مصاحبه شونده بتواند مفهوم مطالب را به سرعت دریابد. بنابراین نباید سوالهای طولانی و پیچیده را در مصاحبه گروهی مطرح کرد.

همچنین سوالات نباید (جهت دار) باشد، زیرا در چنین مواردی پاسخها حاوی تاثیر مصاحبه کننده بر روی مصاحبه شونده خواهد بود.

تعریف مصاحبه

با توجه به مطالب بالا مصاحبه را می توان چنین تعریف کرد:

مصاحبه یک نوع ارتباط شخصی (بین خبرنگار و مصاحبه شونده) است که برای دریافت اطلاعات تازه، آگاهی از واکنش افراد عادی و معروف و انعکاس نظریات، افکار و اطلاعات ویژه شخصیتها و دیگر افراد جامعه انجام می گیرد.

مراحل تهیه یک مصاحبه

انجام مصاحبه برای هر یک از سه نمونه مراحلی را طی می کننده که در زیر شرح داده می شود.

تحقیق قبل از مصاحبه

در تهیه مصاحبه مخصوصاً مصاحبه خبری و فردی موفقیت در انجام مصاحبه بستگی به کوشش خبرنگار در مطالعه و تحقیق قبلی درباره مصاحبه و مصاحبه شونده دارد.

خبرنگاری که اطلاعات ناچیزی درباره موضوع مصاحبه و یا مصاحبه شونده دارد، معمولاً مصاحبه ای ناقص تهیه کرده و بر اساس اطلاعات ناقص بدست آمده خبری ناقص تهیه میکند.

داشتن آمادگی قبلی می تواند در موارد زیر به خبرنگار کمک کند:

مصاحبه شونده متوجه می شود که خبرنگار در کارش جدی است و اطلاعاتی درباره موضوع مورد مصاحبه دارد.
وقت مصاحبه با طرح مطالبی که امکان بدست آوردن آن از راههای دیگر موجود است تلف نمی شود و مصاحبه به موضوعهای اصلی اختصاص خواهد یافت.
تحقیق قبلی امکان پرسش سوالهای مهم را به وجود می آورد که در غیر این صورت ممکن است پرسیده نشود. خبرنگاری که مجهز و با تحقیق قبلی به مصاحبه می رود، می تواند سوالهایی خوبی طرح کند.
جریان مصاحبه در کنترل خبرنگار خواهد بود و امکان طرح مسائل پیش پا افتاده ضعیف است.

۵-ارزیابی مطالب مصاحبه شونده در جریان مصاحبه امکان پذیر خواهد بود.

طرح ریزی سوالات

پس از آنکه خبرنگار، تا جای امکان در مورد مصاحبه شونده و موضوع تحقیق کرد، باید سوالات خود را با توجه به نوع مصاحبه طرح کند موفقیت یک مصاحبه بستگی زیادی به نحوه طرح سوالات دارد.

نوع سوالات و نحوه اداره مصاحبه

خبرنگار باید سوالات مصاحبه را از قبل در نظر داشته باشد و هنگام پرسش به نحوه بیان سوال توجه کند. خبرنگاران معمولاً در مورد نحوه طرح سوالات به صورت مشخص یا کلی مرددند. باید توجه داشت که این موضوع بستگی به نحوه اداره مصاحبه به صورت هدایت شده یا هدایت نشده دارد.

در مصاحبه هدایت شده، معمولاً خبرنگار سوالات خود را به صورت مشخص مطرح می کند و انتظار دارد جواب مشخص هم دریافت دارد. مصاحبه های خبری معمولاً از این روش پیروی می کنند. در مصاحبه هدایت نشده، معمولاً خبرنگار از پرسش سوال مشخص اجتناب کرده و به ندرت مطالب بیان شده از طرف مصاحبه شونده را ارزیابی میکند. در مصاحبه هدایت نشده مصاحبه کننده به مصاحبه شونده امکان اظهار نظر در زمینه مورد بحث را می دهد و او را در بیان مطالب خود آزاد می گذارد. از این رو این گونه مصاحبه ها را (مصاحبه آزاد) هم می نامند. هر دو مورد فوق دارای مزایا و کاستی های است که شرح داده خواهد شد.

مصاحبه هدایت شده

مصاحبه هدایت شده مصاحبه ای را گویند که اختیار طرح سوالات و کنترل جریان مصاحبه در دست مصاحبه کننده باشد. مصاحبه کننده سوالات مشخص می پرسد و جوابهای مشخص هم از مصاحبه شونده می خواهد.

یکی از کاستی های مصاحبه کاملاً هدایت شده این است که مصاحبه شونده تحت تاثیر نفوذ مصاحبه کننده قرار می گیرد. سوالاتی که پرسیده می شود جهت جواب را تعیین می کند و امکان دارد اطلاعات لازم در مورد موضوع مصاحبه ابزار نگردد. همچنین، سوالات مشخص ممکن است باعث رنجش مصاحبه شونده شود. اگر از دمای ابتدای مصاحبه، سوالات دقیق و مشخص طرح گردد، این امکان وجود دارد که مصاحبه شونده از پاسخ به سوالات مهمی که در پیش است اجتناب ورزد.

ارزیابی رفتار و حرکات (ارتباط غیر کلامی) مصاحبه شونده ضروری است زیرا خبرنگار ممکن است بتواند میزان تمایل یا عدم تمایل مصاحبه شونده را نسبت به مصاحبه تعیین کنند. اگر مصاحبه شونده نسبت به موضوع مصاحبه و مصاحبه کننده نظر موافق داشته باشد، می توان حدس زد که مصاحبه با موفقیت با انجام خواهد رسید. در هر صورت اولین قسمت مصاحبه نظر موافق داشته باشد، می توان حدس زد که مصاحبه با موفقیت با انجام خواهد رسید. در هر صورت اولین قسمت مصاحبه همیشه مشکل ترین قسمت آن است. اگر احساس شود که مصاحبه شونده مایل به همکاری در تهیه مصاحبه است، می توان سوالات مشخص را از همان ابتدا مطرح کرد ولی برعکس اگر حس شود که او حالت دفاعی به خود گرفته است، بهتر است مصاحبه را با سوالات آسان شروع کرد و سوالات مهمتر را به بعد موکول نمود.

مزایای مصاحبه هدایت شوده این است که چون مصاحبه با سوالات مشخص و دقیق انجام می گیرد، کارایی و سرعت بیشتری نیز با خود به همراه دارد. خبرنگار هدایت مصاحبه را در دست دارد و بنابراین می تواند جهت مصاحبه را تعیین کرده و اطلاعات لازم را بدست آورد.

مصاحبه هدایت نشده

مصاحبه هدایت نشده مصاحبه های را گویند که کنترل جریان مصاحبه در دست مصاحبه شونده باشد. از این رو به مصاحبه هدایت نشده، مصاحبه آزاد هم می گویند.

کاستی مهم مصاحبه هدایت نشده این است که برای تهیه و تنظیم آن احتیاج به وقت خیلی بیشتری است خبر نگاری که موظف است در روز چند خبر تهیه کند، نمی تواند وقت خود را برای موضوعاتی که ارتباطی به موضوع اصلی مصاحبه ندارد تلف کند.

در مصاحبه هدایت نشده کنترل جریان مصاحبه در دست کمی است که معمولاً نباید باشد. خبرنگاری که داماً متکی به روش هدایت نشده است در مواردی که احتیاج است جهت جریان مصاحبه را تعیین کند —- ناچیزی از — دارد. امکان خارج شدن از موضوع و طرح مسائل غیر ضروری در مصاحبه هدایت نشده بسیار است.

از مزایای مصاحبه هدایت نشده این است که مصاحبه از حالت رسمی خارج شده و مصاحبه شونده به اختیار خود می تواند به سوالات پاسخ گوید. بنابراین، مصاحبه شونده کمتر زیر نفوذ خبرنگار قرار می گیرد.

ترکیب روشن هدایت شده و آزاد

خبرنگاران به ندرت از یکی از دو روش بالا استفاده می کنند. بهترین روش این است که هر دو حالت با یکدیگر ترکیب شود و مصاحبه به صورت ترکیبی از هر دو نوع باشد. یعنی خبرنگار هم سوالات مشخص و دقیق و هم سوالات کلی و عمومی در نظر داشته باشد و بپرسد. بهتر است مصاحبه را با سوالات کلی و بدوج جهت شروع کرد تا مصاحبه شونده با آرامش خاطر مصاحبه را شروع کند. طرح چنین سوالاتی حتی ممکن است بحث موضع جدیدی را در مصاحبه به وجود آورد که نه فقط خبرنگار سوالی در مورد آن طرح نکرده بلکه قبل از مصاحبه هم پیش بینی نکرده است.

پس از مطرح کردن سوال یا سوالات کلی اولیه، خبرنگار می تواند سووال های دقیق و مشخص خود را برای رفع ابهامات طرح کند، باید توجه داشت که نحوه سووال به صورت کلی یا مشخص، علاوه بر ارتباطی که به نحوه جریان اداره مصاحبه دارد، به نوع مصاحبه نیز مربوط است. در مصاحبه خبری و مصاحبه گروهی (جمعی) بهتر است خبرنگار مصاحبه را به صورت هدایت شده اداره کند، سوالات مشخص بپرسد و کنترل جریان مصاحبه را در دست گیرد. در مصاحبه فردی، هنگامی که خبرنگار می خواهد به مصاحبه شونده اجازه دهد تا عقاید نظرات و مطالب جالب توجه خود را بیان دارد، مصاحبه هدایت نشده یا آزاد با طرح کردن سوالات کلی و عمومی مناسب تر است.

استفاده از سوالات از پیش نوشته شده

در میان روزنامه نگاران این نکته که سوالات مصاحبه باید از پیش نوشته شود یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد. برای یک خبرنگار تازه کار، طرح سوالات مصاحبه قبل از شروع آن ضروری است.

یکی از مزایای سوالات از پیش نوشته شده در مصاحبه این است که حداقل به خبرنگار این کمک را میکند که موضوعهای اصلی مصاحبه از خاطرش نرود و سوالات مهم را فراموش نکند بعضی از افراد در هنگام مصاحبه با مطرح کردن موضوع های بی ربط و کم اهمیت، کنترل مصاحبه را از دست خبرنگار خارج می کنند و اگر سووالات پیش روی خبرنگار نباشد خبرنگار نمی تواند مصاحبه را در مسیری که مایل است هدایت کند. دیگر این که همراه داشتن سوالات مصاحبه به مصاحبه شونده این تصور را می دهد که خبرنگار در کارش جدی است و به مصاحبه اهمیت داده است.

ایراد اصلی سوالات از پیش نوشته شده این است که تمرکز فکری خبرنگار به آنچه که در پیش روی اوست، می کند و نمی تواند در رابطه با موضوعهای تازه ای که مصاحبه شونده طرح کرده است سوالی بپرسد. بسیاری از مواقع مصاحبه شونده موضوع جدیدی را بیان می دارد که خود آن موضوع (نه آن موضوعی که از قبل در ذهن خبرنگار بوده است) حاوی ارزش خبری است و باید شکافته شود. خبرنگار باید همیشه آمادگی طرح سوالات جدید را داشته باشد و این کار تنها در صورتی امکان پذیر است که او در مورد موضوع مصاحبه دانش کافی داشته باشد.

مناسب ترین روش این است که خبرنگار چارچوب اصلی موضوع و سوالات خود را به صورت مشخص و کلی طرح کند ولی در هنگام مصاحبه به مطالب مصاحبه شونده هم توجه داشته باشد تا چنانچه موردی پیش آید بتواند با پرسش سووالاتی که باقی مانده است، موضوع را دنبال کند.

تنظیم مصاحبه ها

در تنظیم مصاحبه باید سب کهای خبرنویسی و نوع مصاحبه را در نظر داشت و با توجه به محدودیت های گوناگون از جمله زمان به نگارش آن پرداخت.

در مصاحبه های خبری که معمولاً برای تکمیل موضوعهای خبری صورت می گیرد، اگر مطالب جمع آوری شده در اطراف یک موضوع متمرکز باشد، مناسبترین سبک نگارش (سبک هرم وارونه) است. مصاحبه خبری بدین صورت تنظیم می گردد که در لید چکیده مهمترین مطلب مصاحبه ارائه می شود و پاراگرافهای بعد، توضیحات بیشتر درباره همان موضوع را بیان می دارد.

هنگامی که در مصاحبه چندین موضوع گوناگون مطرح شده، ابتدا در لید، چکیده مهمترین مطالب ارائه می شود و پس از توضیحات مربوط به موضوع لید می توان در پاراگراف سوم یا چهارم فهرست سایر مطالب مصاحبه را ارائه داد و پس از آن دومین مطلب مهم مصاحبه را شروع کرد. مطالب گوناگون مصاحبه را می توان با (میان تیتر) از یکدیگر تفکیک نمود.

در مصاحبه های خبری مناسب نیست که مطالب گوناگون به صورت فهرستی در لید نوشته شود و یا مطالب متن به صورت سووال جواب تنظیم گردد.

در مصاحبه های فردی و گروهی که معمولاً برای انتشار عقاید و نظرات شخصیتهای خبری و غیر خبری صورت می گیرد، مناسبترین سبک نگارش سبک (تاریخی همراه با لید) است.

در این گونه مصاحبه ها، معمولاً در لید زمینه های کلی و مناسب مصاحبه تشریح می شود و پاراگرافهای بعد سایر مطالب مصاحبه همراه با تصویر پردازی و توصیه محیط ارائه می گردد.

متن این گونه مصاحبه ها را می توان به صورت (سووال: ……؟ جواب: …..) نوشت و معمولاً ترتیب ارائه مطالب همان ترتیب انجام مصاحبه را داراست.

اگر مطالب مصاحبه های فردی و گروهی به صورت سووال، جواب نوشته شود، توصیف محیط مصاحبه و تصویر پردازی که معمولاً در این گونه مصاحبه ها ضروری است، ظرافت خاص می خواهد.

بدیهی است ویژگی های لید مصاحبه های فردی و گروهی با لید مصاحبه های خبری هم از جنبه کمیت و هم از جنبه کیفیت متفاوت است و بیشتر حالت توصیفی و تشریحی را دارد.