راهنمای مراقبت از کودکان در شبکه‌های اجتماعی؛ با واتس اپ، تلگرام و اینستاگرام چه کنیم؟

اینترنت برای کودکان فضایی است باقابلیت آموزشی جذاب و هم‌زمان خطرهای نهفته بسیار. حضور کودکان در اینترنت و استفاده از شبکه‌های مجازی پیش از همه‌گیری ویروس کرونا هم مایه نگرانی خانواده‌ها، سازمان‌های مدافع حقوق کودکان و ارگان‌های رسمی بود. اما با شروع همه‌گیری ویروس کرونا و اجبار کودکان به ادامه تحصیل از خانه از طریق شبکه‌های مجازی احساس خطر نسبت به صدمات جدی فضای مجازی به‌مراتب بیشتر شده است.

طبق گزارش مدیریت مخاطرات سلامت روان و امنیت دانش آموزان در دوران آموزش‌های از راه دور که توسط مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری ایران در شهریور امسال منتشر شده، در این دوران:” ۶۹ درصد دانش آموزان نیاز به دریافت مشاوره داشته‌اند و ۴۲ درصد آن‌ها نیاز فوری خود را اعلام کرده‌اند.” در ادامه این گزارش می خوانیم: ” از میان پنج هزار پاسخ‌دهنده ۴۴ درصد در معرض اضطراب تحصیلی، ۲۸ درصد در معرض آسیب‌های حضور مداوم در فضای مجازی و ۱۷ درصد اعلام کرده‌اند در روابط خانوادگی دچار مشکل بوده‌اند.”

درزمینهٔ آموزش مجازی در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، وزارت آموزش‌وپرورش طی بخشنامه‌هایی استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی مانند تلگرام و واتس آپ، و اینستاگرام را ممنوع کرده است و اعلام‌شده که در صورت دریافت گزارش، متخلفان پیگرد قانونی خواهند شد، اما بسیاری از مدارس همچنان از این اپلیکیشن‌ها برای برگزاری کلاس‌ها استفاده می‌کنند.

طبق گزارش مدیریت مخاطرات سلامت روان و امنیت دانش آموزان،” میزان بازدید از محتوای پرورشی در سامانه شاد به‌طور متوسط حدود ۱۰۰ هزار بازدید است. این رقم در مقایسه با جمعیت هفت میلیونی شبکه شاد بسیار کم و نشان‌دهنده پوشش دو درصدی این محتوا است.”

بی‌شک استفاده از فضای مجازی بخشی از زندگی کودکان خواهد بود و هر چند نگرانی‌های جامعه به‌واسطه پررنگ‌تر شدن حضور فضای مجازی در زندگی کودکان در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، شدت گرفته است اما آن‌طور که در گزارش حقوق کودکان و اینترنت یونیسف آمده است: ” ما کودکانمان را از سواد خواندن محروم نمی‌کنیم، چون ممکن است زمانی به کتاب نامناسبی برخورد کنند. در مورد فضای مجازی هم طبق پیمان حقوق کودک سازمان ملل، با رعایت سه اصل حفاظت، آماده‌سازی و مشارکت باید بتوان حق استفاده از اینترنت امن را برای کودکان فراهم کرد.”

حامد فرمند کارشناس و فعال حقوق کودکان در این باره می‌گوید: ” در ایران هم مانند بقیه نقاط جهان ، قوانین عقب تر از تحولات اجتماعی حرکت می‌کنند و این تا حدی به دلیل کندی روند تدوین قانون‌ها و تایید و سپس اجرایی شدن آنها است.”

در ایران در خرداد سال ۱۳۹۹ عاقبت قانون مدونی به نام قانون حمایت از اطفال و نوجوانان ابلاغ شد. اما این قانون ماده‌ای که به شکل خاص به حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی بپردازد ندارد. تنها در بند ۹ ماده ۱۰ درباره ارتباط با طفل و نوجوان در فضای مجازی به منظور آزار یا ارتباط جنسی پرداخته شده است.

البته شاید بندهای دیگر این قانون درباره “هرزه نگاری ، بهره کشی اقتصادی و سوء رفتار” قابل تعمیم به فضای مجازی هم باشد. حامد فرمند در این مورد می‌گوید: “آنچه می‌تواند مقدمه اساسی برای مقابله با آسیب‌های ناشی از فضای مجازی برای کودکان باشد و خلا آن به شدت حس می‌شود، شناسایی و دسته بندی این خطرات و آموزش راه‌های حفاظت و حمایت از کودکان در فضای مجازی به کسانی است که مرتبط با کودکان هستند. از جمله معلمان ، آموزشگران، مددکاران اجتماعی، والدین و سرپرستان و خود کودکان. اگر حد مطلوبی از” خودمراقبتی” در خانواده‌ها و کسانی که در ارتباط با کودکان هستند وجود داشته باشد ، در مرحله بعد می‌توان با کمک گرفتن از قوانین موجود و قوانین دقیق‌تری که تدوین و تایید خواهند شد، از کودکان حمایت کرد.”

آمار دقیقی از پرمصرف‌ترین شبکه‌های اجتماعی خارجی در ایران موجود نیست اما تحقیقات شرکت نوین هاب که در وب‌سایت دیجیاتو منتشر شده نشان می‌دهد واتس آپ و تلگرام (با وجود فیلتر بودن) محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی محبوب ایرانیان‌اند و اینستاگرام در مقام سوم قرار می‌گیرد. مصرف فیس بوک در سال‌های اخیر کمتر شده و در مقام چهارم برای مصرف‌کنندگان ایرانی قرارگرفته است. بسیاری از مدارس هم با استفاده از همین اپلیکیشن‌ها به تدریس ادامه می‌دهند و به‌این‌ترتیب می‌توان نتیجه گرفت این سه اپلیکیشن پرمصرف‌ترین در میان کودکان و نوجوانان هم هستند.

بیشتر اپلیکیشن‌ها و شبکه‌های مجازی برای باز کردن حساب کاربری محدودیت‌های سنی دارند یا اینکه وب سایت‌های دانلود مانند گوگل پلی یا اپل استور درباره دانلود آن‌ها توصیه سنی دارند. محدودیت سنی به این معنی است که فردی که کمتر از سن اعلام‌شده دارد نباید در این سایت‌ها عضو و از اپلیکیشن‌ها استفاده کند. در اغلب موارد این محدودیت‌های سنی شیوه‌ای است که اپلیکیشن‌ها می‌خواهند از شکایت‌های احتمالی که در مورد انتشار محتوای خصوصی کاربران زیر سن قانونی می‌تواند مطرح شود جلوگیری کنند. محدودیت سنی در اینجا بیشتر حکم توصیه دارد زیرا در واقعیت افراد زیر سن مجاز در این شبکه‌های اجتماعی حضور دارند. نکته‌ای که آقای فرمند در توضیح شناسایی خطرات شبکه‌های مجازی یادآور می‌شود این است که ” این شبکه‌ها اساسا دوستدار کودک نیستند برای بزرگسالان طراحی شده اند و ملاحظات ویژه‌ای برای کودکان در آنها در نظر گرفته نشده است.”

در ادامه حدودیت سنی هر کدام از این سه اپلیکیشن پر طرفدار در ایران، جنبه‌های پرخطر و راه‌های کنترل آن‌ها مرور شده است.

واتس آپ

محدودیت سنی واتس آپ تا سال ۲۰۱۸ در همه کشورها ۱۳ سال بود اما از سال ۲۰۱۸ واتس آپ محدودیت سنی را در اتحادیه اروپا به ۱۶ سال رسانده است. این تغییر سن قانونی به دنبال تغییراتی که در قوانین محافظت از داده‌های شخصی اتحادیه اروپا ایجاد شد، اعمال شد. محدودیت سنی در خارج از اتحادیه اروپا همچنان ۱۳ سال است.

واتس آپ در صفحه مقررات و محدودیت‌های سنی تأکید می‌کند ارائه اطلاعات غلط، خلاف قوانین استفاده از این اپلیکیشن است. توصیه واتس آپ به پدر و مادرهایی که متوجه شده‌اند فرزند زیر سن مجازشان حساب کاربری دارد این است آن حساب را پاک کنند.

اگر کسی از وجود حساب کاربری مرتبط با فردی کمتر از سن مجاز خبر دارد باید آن ‌را با ارائه مدارک شناسایی گزارش کند. درصورتی‌که که واتس آپ بعد از بررسی مدارک تشخیص دهد فرد مورد نظر زیر سن مجاز است، حساب کاربری را غیرفعال خواهد کرد.

بااین‌وجود واتس آپ مکانیزمی برای کنترل کردن سن افرادی که حساب کاربری باز می‌کنند ندارد و در هنگام باز کردن حساب کاربری فقط شماره تلفن کاربر را می‌پرسد. در عمل بسیاری از کودکان زیر سن مجاز در این شبکه اجتماعی حساب کاربری دارند و خصوصاً در دوران تحصیل از راه دور استفاده از آن به‌مراتب بیشتر هم شده است.

در تنظیمات برنامه گزینه‌ای برای کنترل محتوا توسط پدرها و مادرها قرار داده نشده است و با توجه به اینکه پیغام‌ها بین فرستند و گیرنده کدگذاری می‌شوند، کنترل گفتگوهای کودکان برای والدین به‌مراتب مشکل‌تر است.

در واتس آپ امکان گزارش دادن محتوی نامناسب وجود ندارد. شما نمی‌توانید عکس یا ویدیو نامناسبی که برای فرزندتان رسیده را گزارش دهید. اما می‌توانید فرستنده عکس، ویدئو یا مطلب را بلاک کنید و یا گزارش بدهید.

اگر نخواهید اطلاعات شخصی و مکان فرزندتان در واتس آپ مشخص باشد، به گزینه‌های پروفایل بروید و امکان نمایش موقعیت مکانی را غیرفعال کنید.

وب‌سایت نت آور وابسته به جمعیت ملی جلوگیری از خشونت به کودکان بریتانیا (ان اس پی سی سی) توصیه‌های ویژه‌ای درباره قابلیت چت‌های فردی و گروهی واتس آپ دارد:

یک فرد ممکن است به‌راحتی توسط ادمین یک گروه به چت‌های گروهی دعوت شود. این یعنی کودک شما ممکن است توسط فردی که نمی‌شناسد به گروهی که اعضا آن را هم نمی‌شناسد دعوت شود. این دعوت‌ها به‌سادگی انجام پذیر اند و نکته حساس‌تر این است همه اعضای این چت گروهی می‌توانند مشخصات فرزند شما و شماره تلفن او را ببینند. این یعنی هر کدام اعضا چت گروهی بعداً می‌تواند اگر بخواهد با کودک شما تماس بگیرد. در چت‌های گروهی تماس ویدئویی هم وجود دارد و در ضمن افراد عکس‌ها ویدئوهایی از افراد دیگر برای همدیگر می‌فرستند. راه‌حل توصیه‌شده ان اس پی سی‌سی در این مورد این است:

با فرزندتان صحبت کنید و از او بخواهید به تماس‌های واتس آپ از طرف شماره تلفن‌هایی که نمی‌شناسد پاسخ ندهد و اگر تصویر و یا مطلبی نامناسب و آزاردهنده در چت گروهی یا انفرادی دید از آن گروه یا چت دو نفره خارج شود و به شما اطلاع بدهد.

واتس آپ گزینه جدیدی اضافه کرده است که با فعال کردن آن پیغام‌های متنی، صوتی و تصویری داخل گروه یا بین افراد بعد از ۷ روز ناپدید می‌شوند. نکته قابل‌یادآوری در مورد این گزینه این است که تصاویر و صداهای باقی‌مانده درگوشی‌های افراد همچنان پاک نشده و قابلیت به اشتراک‌گذاری دارند و لازم است کودکان و نوجوانان همچنان در مورد محتوی به اشتراک گذاشته دقت کنند.

تلگرام

سن مجاز برای استفاده از تلگرام بالای ۱۶ سال است. شرکت اپل در درجه‌بندی خود آن را برای ۱۷ سال به بالا مناسب دانسته است. اما در اینجا هم هیچ راهی برای کنترل سن افراد وجود ندارد حساب کاربری صرفاً شماره تلفن همراه ایجاد می‌شود. تلگرام قابلیت اشتراک تصاویر، فایل صوتی و متن و تشکیل گروه دارد.

تلگرام در تنظیمات خود می‌تواند شماره تلفن دارندگان حساب کاربری را مخفی نگه دارد. از کارکردهای حساس تلگرام قابلیت برای چت‌های مخفی و نیز گفتگوهایی است که بعد از مدتی ناپدید می‌شوند. این یعنی کودکان ممکن است با افراد ناشناسی صحبت کنند و بعد هیچ ردی از آن مکالمات باقی نماند.

پیغام‌ها قابلیت انتشار در گروه‌های مختلف دارند و هر پیغام بازنشر شده حاوی نام کاربری فردی است که پست را منتشر کرده است. این یعنی اگر پستی از کودک شما بازنشر شود، حساب کاربری او در اختیار دیگران قرار می‌گیرد. درواقع تأکید سازندگان تلگرام بر اینکه آن‌ها برخلاف اپلیکیشن‌های رایج، اختیار بیشتری به کاربران برای خصوصی نگه‌داشتن مراودات و حفظ داده‌های شخصی‌شان می‌دهد، آن را برای کودکان خطرناک‌تر می‌کند چون هم‌زمان امکان کنترل والدین را هم کمتر می‌شود.

بااین‌وجود در تلگرام علاوه بر گزارش یا قفل‌کردن افراد، می‌توان محتوای نامناسب را گزارش کرد. البته اگر این پست‌ها در گروه‌های عمومی باشند. برای محتوی به اشتراک گذاشته‌شده در گفتگوی‌های خصوصی چنین امکانی وجود ندارد. اگر فرزند شما محتوای نامناسبی به اشتراک گذاشته باشد، با فشار روی مطلب فرستاده‌شده، گزینه پاک کردن فعال می‌شود و می‌توان پست را از گروه یا گفتگوی دو نفره پاک کرد.

اینستاگرام

حداقل سن مجاز برای داشتن حساب کاربری در اینستاگرام ۱۳ سال است. طبق قوانین اینستاگرام، اگر حساب کاربری برای شخص زیر ۱۳ سال ساخته‌شده است باید به‌طور مشخص نام یکی از والدین یا فرد بزرگ‌سالی که مسئول صفحه است قید شود. اگر پدر و مادر متوجه حساب کاربری به نام فرزندشان بدون نظارت آن‌ها و فرد مسئول دیگر شدند می‌توانند آن حساب را به روشی که در صفحه کمک اینستاگرام آمده است پاک کنند.

اگر بخواهید صفحه فردی زیر ۱۳ سال را گزارش بدهید یا متوجه شده‌اید کسی با نام فرزند شما حساب اینستاگرام باز کرده است می‌توانید با پر کردن فرمی در صفحه کمک‌ها، حساب کاربری را گزارش دهید. اگر حساب کاربری کودکی که سنش را بیشتر گفته است را گزارش بدهید، اینستاگرام بعد از بررسی آن حساب را پاک می‌کند. اینستاگرام برای این کار نام کاربری، رمز ورود و نسبت شما با دارنده حساب را سؤال می‌کند و اگر اطلاعات صحیح باشد، حساب پاک خواهد شد.

اگر فرزند نوجوان شما که بالاتر از ۱۳ سال حساب اینستاگرام به نام خود دارد اما شما نگران فعالیت‌های او در این شبکه هستید، اینستاگرام هیچ امکان دسترسی و کنترلی در اختیار والدین نمی‌گذارد. طبق قوانین حقوق فردی، فرد ۱۳ سال صاحب و مسئول صفحه خود است.

اینستاگرام در این موارد والدین را به صفحه راهنمای خانواده ارجاع می‌دهد. در این صفحه دفترچه‌های راهنمایی حاوی اطلاعات برای کمک برای ایجاد رابطه شفاف و کمک به نوجوانان برای آشنایی با تنظیم‌هایی خاصی است که به حفظ امنیت آن‌ها کمک می‌کند.

اینستاگرام گزینه نمایش موقعیت مکانی را در حالت خاموش قرار می‌دهد مگر اینکه خود کاربر آن را فعال کند. کاربر می‌تواند نظرهای گذاشته‌شده زیر پست‌ها را کنترل و محدود کند. امکان گزارش و قفل‌کردن محتوا در کنار همه پست‌ها وجود دارد.

وب‌سایت نت آور اینستاگرام را از جهت محتوی و مطالبی که ممکن است در معرض کودکان بگذارد، مناسب نمی‌داند: “اینستاگرام مکانیسم‌هایی برای حذف مطالب و نظراتی که نامناسب‌اند دارد اما این مکانیسم‌های تمام این موارد را حذف نمی‌کنند. کودکان با دنبال کردن افراد مشهور می‌توانند در معرض مطالب و تصاویر مختلفی که برای آن‌ها مناسب نیست قرار بگیرند و والدین کنترلی بر این محتویات ندارند.”

توصیه نت آور به والدین این است که حساب کاربری فرزندان را در حالت خصوصی قرار دهند، به آن‌ها شیوه‌های گزارش دادن، قفل‌کردن و محدود کردن نظرات را نشان بدهند. با کودک خود درباره فالوئر‌هایشان صحبت کنند و قواعد و قراردادهایی با فرزندان در این مورد فالوئر‌هایشان و کسانی که می‌خواهند دنبال کنند وضع کنند.

ان اس پی سی‌سی در ضمن هشدار داده است که در سه ماه اول محدودیت‌های همه‌گیری کرونا در بریتانیا ۳۷ درصد موارد سو استفاده جنسی از کودکان که به پلیس گزارش‌شده است در ارتباط با اینستاگرام بوده‌اند. طبق این تحقیق ۵۱ درصد موارد استفاده جنسی گزارش‌شده در دوران قرنطینه به اپلیکیشن‌های های وابسته به فیس بوک (فیس بوک، واتس اپ و اینستاگرام) مرتبط بوده‌اند.

آگاهی خانواده‌ها از فضای مجازی، رابطه شفاف والدین و فرزندان: فراتر از محدودیت سنی اپلیکیشن‌ها آنچه فراتر از محدودیت سنی‌ اپلیکیشن‌های مختلف اهمیت دارد، دانش خانواده‌ها از ضررها، خطرها و نیز فواید فضای مجازی است.

یونیسف و سازمان‌ها دولتی و غیر دولتی بر وجود رابطه و گفتگوهای باز و شفاف بین کودکان و والدین برای حفظ امنیت آنها در فضای مجازی تاکید دارند. در نهایت برای جلوگیری از آسیب کودکان در فضای مجازی، آنها باید بتوانند با اطمینان خاطر و بدون ترس و نگرانی ،آنچه در فضای مجازی آزارشان داده را به پدر و مادر و فرد بزرگسال معتمد اطلاع بدهند.

مرسده عامری متخصص مربیگری کودکان و آموزش در خانه می‌گوید:” جلب اعتماد کودکان اولین قدم در این راه است. اگر فرزندان به والدین اعتماد داشته باشند، در ادامه مسیر و مواجه شدن با فضای مجازی هم این اعتماد را حفظ خواهند کرد.” او در ادامه توضیح می‌دهد صحبت با کودکان و رسیدن به چهارچوب‌های مشخصی که در ادامه این گفتگو ایجاد می‌شود می‌تواند در شکل گرفتن رابطه شفاف و همراه با اعتماد کمک کند .حاصل این گفتگو‌ها می‌تواند مقررات ساده‌ای درباره استفاده از فضای مجازی در خانه باشد که همه اعضا خانواده به آن پایبند باشند.

وب سایت ان اس پی سی سی هم به عنوان نمونه یک فایل پی دی اف با عنوان “قرارداد استفاده از اینترنت در خانواده” در اختیار والدین قرار داده است. در این قرار داد کودک قبل از دانلود هم برنامه یا بازی جدید، از پدر و مادر درباره آن سوال می کند و اجازه می گیرد. پدر و مادر هم اگر بخواهند تصویری از فرزندان و خانواده منتشر کنند از آنها اجازه می گیرند. به این ترتیب رابطه دو طرفه و همراه با احترامی در استفاده از فضای مجازی شکل می گیرد.

خانم عامری یادآوری می کند که رابطه خانه و مدرسه در دوران آموزش از راه دور بسیار مهم است و هم معلم‌ها و خانواده‌ها باید در مورد استفاده کودکان از فضای مجازی آموزش ببینند. او جای کلاس‌های آموزش سواد مجازی را در خانواده‌ها و مدارس را خالی می‌بیند.