در گفت وگو با حبیب الله معظمی گودرزی از سردبیران پیشکسوت خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ ایرنا و شورش های شهری دهه ۷۰

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خبرنگاران و رسانه و به نقل از ایرنا؛ در دورۀ سردبیری، او به مثابۀ خبرنگار در هر سه شورش دهه ۷۰ حضور داشته است. معظمی که دانش آموخته دکترای علوم ارتباطات از دانشگاه علامه طباطبایی است ۴ سال نیز مسوول دفتر ایرنا در رم بود. او خود را این طور روایت می کند: از پانزده سال پیش به طورجدی بر تدریس و تحقیق در حوزه رسانه و ارتباطات متمرکز شده و تاکنون هشت کتاب عمدتا درحوزۀ ارتباطات و رسانه نوشته یا ترجمه کرده ام. کار درهمۀ مدیریت های زیر مجموعه معاونت خبر ایرنا از حوزه استان ها تا مدیریت اخبار داخلی و خارجی و پژوهش را تجربه کرده ام.  از طریق آزمونی که آگهی آن سال ۱۳۶۲ در روزنامه ها منتشر شد،به استخدام ایرنا درآمدم و براساس نمره بالای آزمون از همان ابتدا پیشنهاد مسوولیت دفتر ایرنا در یکی از استان ها به من ارائه شد.

مشروح مصاحبه ایرنا با او در پی می آید:

ایرنا؛ دوست عیب گوی حاکمیت

ایرنا: با توجه به تعدد رسانه ها، ایرنا چگونه می تواند اهمیت و اعتبار خود را به عنوان یک رسانه، احیا کند؟

معظمی: در این رقابت سنگین رسانه ای و به اصطلاح زیاد شدن دست ها در عرصه رسانه و مهمتر از آن در این زمانۀ سلطۀ شبکه های اجتماعی بر عرصه اطلاع رسانی( که با سیاست های غلط رسانه ای ما در داخل بیش ازهرجای دیگر در کشورماقدرت نمایی می کند)، جا دارد ایرنا ظرفیت های تاریخی خود را بازشناسی کند و ببیند چه داشته است و در چه زمینه هایی می تواند مخاطب جذب کند دقت بفرمایید حرف من ناظر به استفاده بهینه از ظرفیت های موجود است که البته با خلق ظرفیت های جدید فرق دارد و با آن منافات ندارد .چون رسانه هرچه مخاطبش کمتر باشد اثرگذاریش در جامعه هم کمتر خواهد بود و اعتنای جامعه هم به آن کاهش می یابد. ایرنا برای این که بتواند مواجهه موثرتر و موفقیت آمیزتری با جامعه و مخاطبان خود داشته باشد باید به کارکردهای انحصاری خود نگاهی مجدد بکند و برخی از این ها را قوت بخشد. برای جلب مخاطب بایستی به قابلیت های کمتر مورد توجه قرار گرفته در عرصه این رقابت به حوزه هایی که بلحاظ قانونی یا ساختاری و یا فنی و یا هر امکان دیگر، انحصار یا شبه انحصار داشته و دارد و دیگران ندارند یا کمتر دارند، بپردازد. مثلا ایرنا علی القاعده بیش ازهررسانه دیگر کشوربه منابع اطلاعاتی دولتی باید دسترسی داشته باشد و این همان مزیت و قابلیت انحصاری یا شبه انحصاریست.ازاینچنین منبعی می توان به بهترین شکل برای انتشارخبرهای اختصاصی حوزه دولت (نه صرفا پاستور) برای نفوذ درجامعه مخاطب استفاده برد. همچنین ایرنا از این وجه و برچسب دولتی بودن می تواند کارکرد دومنظوره ای  از خود نشان دهد؛ از یک طرف خبرهای پروپاگاندایی در دفاع از دولت را منتشر کند یعنی خود را روابط عمومی دولت بداند و از سوی دیگر قادر است اخبار و گزارش های غیرقابل انتشار برای عموم را تهیه و در اختیار مقامات تصمیم گیر و شخصیت های تصمیم ساز بگذارد. به عبارتی ایرنا هم دوست دلجویی باشد که می خواهد دل دولت را به دست آورد و هم دوستی عیبگو باشد که مسوولان کشور را تغذیه اطلاعاتی صحیحی کند که واقعیت جامعه را بهتر بشناسند. متاسفانه طی سالیان اخیر، نقش ایرنا به عنوان دوست عیبگوی حکومت کمرنگ شده است.

سد جوع کردن با نان خشک

ایرنا: با توجه به تجربه و سابقه ۳ دهه ای شما در ایرنا، نقش دوست عیبگوی حکومت در این  سازمان رسانه ای چگونه بود؟

معظمی: بله. خبرگزاری جمهوری اسلامی یک خبرگزاری دولتی و حکومتی است. من با ذکر چند نمونه می خواهم بگویم ایرنا تا چه میزان می تواند از طریق بولتن های محرمانه و اینگونه ارتباط داشتن با منابع دولت، به نفع مردم عمل کند. یعنی ان کارکرد دو منظوره، اینجا کامل می شود که تبلیغ و معرفی فعالیت های دولت را از یک طرف انجام می دهد و از طرف دیگر به دولتیان اطلاعاتی( واقعی و تلخ و به تعبیری مساله ساز) می دهد که تا آنها بتوانند برای مردم تصمیم درست بگیرند. این کارکرد را تقریبا هیچ رسانه ای در ایران به این معنا ندارد. مثلا در دوران جنگ که خبرنگاران ایرنا برای پوشش خبری به میادین نبرد می رفتند بارها پیش آمده بود که ازمسائل عمومی جنگ مثل شرایط کلی جبهه ها، نحوه مداوای مجروحان جنگ، توان کادر بیمارستان ها، شرایط انتقال اسرای عراقی به پشت جبهه، شرایط رزمندگان در خط مقدم، گزارش و خبرهایی غیرقابل انتشار عمومی تهیه می کردیم که بخشی از آنها در قالب محرمانه برای مسوولان ارسال می شد تا آنها نارسایی ها را برطرف کنند. یک موردش را یادم است. نیروهای لشکرنصر خراسان داخل سنگرهای در منطقه شلمچه و کربلای ۵ نزدیک دریاچه ماهی مدتها در شرایط سختی بسر می بردند حدود ۲ شبانه روز خوراکشان فقط نان خشک بود. موضوع را در خبری ویژه به تهران مخابره کردم تا تدابیری اتخاذ شد بلکه این وضعیت برطرف شود. پس به آن دو کارکرد برمی گردم که  ایرنا در ۸ سال جنگ، در کنار خبرهای تهییجی و رسمی ، خبرهایی از واقعیات جنگ را تهیه و در قالب محرمانه برای متولیان امر ارسال می کرد و چون باصطلاح  رسانه خودی است حرفش شنوا بود. این را هم بگویم که درباره اخبار دوره جنگ تحمیلی مشهور شده که رسانه ها از جمله ایرنا و صدا و سیما بیشتر نقش تهییجی داشتند تا اینکه نقش آگاهی بخشی و اطلاعات کامل و واقعی دادن از صحنه های نبرد. اما این درست نیست. من برای همین موضوع در۳۰ شهریور ۱۳۹۸ نشست تخصصی – گفتگویی (پنل) در پژوهشکده فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت ارشاد با حضورتعدادی از مدیران و خبرنگاران عکاسان ایرنا در دوره جنگ و نظامیان ارشد و کارشناسان برگزار کردم. در آن نشست همکاران ایرنا دردوران جنگ از جمله آقای حسن هانی زاده که مسول ستاد تبلیغات جنگ در جنوب و رییس دفتر ایرنا در اهواز بود بعد از ۳۰ و اندی سال خاطرات خود را از محدودیت ها و مشکلات ایجاد شده توسط نظامیان در سر راه آنها برای تهیه خبر و عکس را بیان کردند با اینکه ایرنا خبرگزاری رسانه کشور بود و مدیرعامل آن عضو شورای عالی دفاع بود. محدودیت هایی هم از سوی نظامیان خودمان برایشان بوجود می آمد. درهر حال  ایرنا  در کنار گزارش های تهییجی که هدفش خالی نماندن جبهه های جنگ از رزمنده و جلوگیری از تضعیف روحیه مردم و سربازان خط مقدم بود، بولتن ها و اخبار محرمانه ای از واقعیت های جبهه و جنگ را برای مسوولین می فرستاد تا بر تصمیمات مدیران جنگ اثر بگذارد. ایرنا در دوره جنگ برای پوشش خبری هم نقش اطلاع رسانی و هم نقش تهییجی (که بیشتر در صداوسیما موثر است) و هم نقش نقادانه داشت۰ البته درقالب بولتن های محرمانه و این طور نبود که نظامیان در جبهه برای خبرنگاران و عکاسان ایرنا فرش قرمز پهن کنند. بارها همین اطلاع رسانی عمومی ایرنا هم با مشقت انجام می شد.

شورش بر سر تغییر امام جمعه

ایرنا: شما در دهه ۷۰ در پوشش خبری ناآرامی های شهری حضور داشتید. نقش ایرنا در آن تحولات را تبیین فرمایید.

معظمی: اوایل دهه هفتاد هنگامی که سردبیر سیاسی بودم مدیرعامل وقت از من خواست به نجف آباد بروم که دچارآشوب شده بود و گزارشی در این زمینه تهیه تا به مسوولان ارشد نظام ارائه شود. به همراه آقای عضدی خبرنگار و علی فریدونی عکاس، عازم اصفهان و سپس نجف آباد شدیم. نجف آباد زادگاه متعصب مرحوم آیت الله منتظری تازه دچار شورش شده بود. دو محور ساختاری آن موقع برای این گزارش که قرار بود به صورت بولتن منتشر شود در نظر گرفتم: بولتن مبتنی بر مصاحبه و گزارش های توصیفی و تشریحی از محیط باشد و دوم اینکه تا جایی که می شود به این گزارش جامعیت اطلاعات بدهیم به این خاطر عکاس همراه شده بود. چون گاه یک عکس از هزاران کلام نافذتر و متقاعدکننده تر است. تظاهرات و اعتراضات خیابانی در تمام یک شهر نسبتاً مهم همراه با شعارهای ساختارشکنانه در حالی که هنوز ده پانزده سال بیشتز از انقلاب نگذشته بود، امری بدیع و جالب توجه بود همچنین تخریب اموال و مکان های عمومی در نجف آباد رخ داده بود که منجر به نوعی حکومت نظامی در شهر شده بود، زیرا مدیریت شهر در اختیار فرماندار نظامی بود. چنین وضعیتی در حدود ۱۵- ۱۴سال بعد ازانقلاب سابقه نداشت. چندی قبل ازاین آشوب، امام جمعه شهرکه متمایل به مرحوم آیت الله منتظری بود؛ برکنار شده  و امام جمعه جدیدی منصوب شده بود و بعد از این انتصاب بود که  این شورش رخ داده بود. البته قبل از این اتفاقات در نجف آباد، برای آیت الله منتظری هم درقم مشکلاتی ایجاد کرده بودند که همه اینها دست به دست هم دادند تا شورش نجف آباد رقم بخورد.آن قدر شهر امنیتی و هم ضد امنیتی شده بود که با اینکه نظامیان مستقر بودند، اما به ما گفته شده بود هرجایی بخصوص بیرون شهر یا جاهای خلوت نرویم  و شب  را هم در نجف آباد نگذرانیم به این خاطر شب ها را در اصفهان به سر می بردیم. درهرحال دو روز یا شاید سه روز گزارش ها و مصاحبه های میدانی متعدد و کاملی تهیه کردیم از آقای ایزدی رییس دفتر آیت الله منتطری تا آقای محمدی امام جمعه جدید شهر با طرفین گفتگو کردیم و هرجایی که لازم بود عکس گرفتیم مثلا عکسی از پشت یک تابلوی رانندگی درکمربندی نجف آباد گرفتیم که بر آن شعار مرگ بر … نوشته شده بود و این عکس را شخصا به علی فریدونی گفتم بگیرد تا گزارش خود را بیشتر مستند و متن و کلام را قابل دفاع سازیم. همچنین با فرماندار سیاسی و فرماندار نظامی نجف آباد هم گفت و گو کردیم. همان روز که به تهران رسیدیم گزارش را که حدود ۳۰۰ صفحه می شد تهیه کردیم و همان موقع به مدیرعامل تحویل داده شد که از آن فقط ۷ نسخه تکثیر شد و حتی یک نسخه به تهیه کنندگان داده نشد. این بولتن که «گزارشی از نجف آباد» نام گرفت نخستین بولتن خیلی محرمانه «مصور» ایرنا شد بدلیل استفاده از تصاویرمکمل متن برای انتقال حداکثری واقعیت. این جا باید توضیح دهم که رسانه های بزرگ دنیا هم چنین کاری را انجام می دهند و این کارکرد در انحصار ایرنا نبوده و نیست. آنها هم برخی گزارش ها و اخبار خود را در قالب «سرویس ها» از جمله خاص دستگاه و افراد در قدرت تهیه می کنند. ایرنا الان هم باید بتواند این جنبه خود را تقویت کند و در واقع بر روی تصمیمات مسوولین تاثیر گذارد. یعنی به مسولین بگوید زیر پوست جامعه چه می گذرد تا آن ها بتوانند تصمیمات درست تر و مناسب تری به نفع مردم بگیرند.

کرایه ماشین بحران آفرین

ایرنا: در زمان شورش علیه گران شدن کرایه مینی بوس در اسلام شهر یا شورش قزوین نیز به عنوان خبرنگار فعال بودید؟

معظمی: دو رویداد دیگر شبیه این در شهرهای قزوین و اسلام شهر رخ داد که دوران سردبیری من را خاص ساخت. این دو واقعه درواکنش به برخی تصمیم گیری های محلی و نیز سیاست های اقتصادی وقت  که منجر به شورش و اعتراض شدند، پدید آمدند. در مورد اسلام شهر اعتراض به گران شدن بلیت مینی بوس بود که باعث شد معترضین دست به اعتراض یکباره و غافلگیرکننده و تخریبی گسترده زدند تعدادی خودروی ادارات دولتی و شهرداری تخریب و یا آتش کشیده شده بود و به کیوسک های تلفن عمومی هم لطمه زده بودند. دوستان عکاس ایرنا، به خوبی از این اتفاقات عکس برداری کردند.آن موقع من فقط یکبار شخصا به اسلام شهر رفتم اما خبرنگاران گروه به مدت دو روز در این شهر حضور داشتند و گزارش ها و خبرهای لحظه به لحظه از این واقعه ارسال می کردند.( آن موقع گروه های خبری ایرنا: سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و شهرستانها می شد که بتدریج از اوایل دهه هفتاد به بعد گروه ورزشی ابتدا و بعد گروه فرهنگی شکل گرفت بنابراین بسیاری از کارها در خود گروه سیاسی انجام می شد و اتفاقات پوشش داده می شد).اینجا باید به نکته ای اشاره کنم که کارخبری مفید برای مردم و جامعه، دلسوزی یا احساس مسئولیت، شهامت و ابتکار عمل می طلبد. هیچ دستگاهی مسئول تر از رسانه ها در مورد اطلاع رسانی عمومی نیست اما باید شهامت استفاده از این امکان را در هر شرایط سخت و حتی محدودی داشت که اگر با ابتکار همراه باشد تاثیر آن هم مضاغف می شود و برخی بی اعتمادی های بی مورد مسئولان به رسانه ها را با نتیجه عکس مواجه می سازد. مثالی می زنم؛ درهمین شورش و اعتراضات اسلام شهر و درمدیریت اخبار مربوط به این واقعه، برای نخستین بار در ایرنا و حتی رسانه های رسمی ( و نیمه رسمی) کشور اتفاقی افتاد که تا آن موقع سابقه نداشت. این پدیده بی سابقه و رخداد بی نظیراین بود که یک شورش اجتماعی و یک واقعه منفی برای کشور و البته خوراک رسانه های خارجی رخ داده بود یعنی همان شورش و اعتراض در اسلام شهر. به عکس موارد خبری مشابه که رسانه های خارجی نخستین خبر را از آن واقعه منتشر می کردند و رسانه های داخلی به دلایل محدودیت بیرونی و یا خودسانسوری و عدم جسارت، به این اتفاقات ورود نمی کردند و نخستین خبر را منتشر نمی کردند، در مورد اسلامشهر ایرنا ابتکار عمل به خرج داد و اولین خبر این واقعه را روی خروجی فارسی و سپس انگلیسی و عربی برون مرزی خود منتشر کرد. برای نخستین بار اتفاقی باصطلاح منفی در کشور توسط ایرنا اولین خبر آن منتشر می شد.این نحوه مدیریت خبری مبتکرانه قبل از این در ایرنا سابقه نداشت. این باعث شد که رسانه های خارجی که در ایران نمایندگی داشتند مثل خبرگزاری فرانسه با وجود حضور خبرنگار خود، به خروجی ایرنا  نیز توجه کنند که چه خبری از این واقعه می دهد تا آنها با استفاده از اطلاعات آن خبر ، گزارش خود را منتشر کنند. بعدا من از رفتار و نحوه عملکرد مدیریت خبر ایرنا و رسانه های خارجی نسبت به واقعه اسلام شهر، با نگاهی مقایسه ای تحقیق و گزارشی تهیه کردم که در قالب یک بولتن منتشر شد. البته این ابتکار عمل ایرنا با مخالفت برخی نهادها هم روبرو شده بود.

مشابه گزارشی که از وقایع نجف آباد تهیه کردیم برای اعتراض های شهر قزوین که در همان سالهای اوایل دهه ۷۰ شمسی رخ داد، تهیه کردیم که متکی بر گزارش توصیفی میدانی از شهر و گفتگو با مقامات گوناگون شهر از فرماندار نظامی که سردار علی فضلی تا امام جمعه و فرماندار بود. یادم است وقتی با تیمی همراه من به قزوین اعزام شدیم تا مطالب و داده های اولیه گزارش را تهیه کردیم به مدت ۲۴ ساعت تمام نخوابیدیم. مثلا ساعت ۳صبح در پادگان قزوین با سردار فضلی گفتگو کردم. در نهایت گزارش-بولتنی تهیه شد که می خواستیم بدانیم از دید مسوولین این ناآرامی ها چرا رخ داد تا روی تصمیمات بعدی مسوولین کشوری و محلی موثر باشد. یک نکته بگویم در آن سال ها این گزارش های میدانی تهیه شد اما در حوادث سال های ۹۶ و ۹۸ چطور؟ نگوییم نمی گذرانند که پذیرفتنی نیست. چون هیچ فرد یا نهادی نمی تواند مانع دریافت و جستجو و دریافت و انتقال اطلاعات توسط خبرنگار باشد آن هم خبرنگار رسانه رسمی کشور. اما آیا  ایرنا به این وظیفه در آن دو واقعه عمل کرده است؟ اگر این دو کارکرد را همراه با آن دلسوزی(احساس مسئولیت)، جسارت، ابتکارعمل و استفاده حداکثری از ظرفیت و آزادی عمل قانونی برای انعکاس واقعیت های جامعه در هم می آمیختیم قطعا این دو رویداد به آن عمقی که اکنون می دانیم پیدا کرده، پیدا نمی کرد.

تفاوت رسانه ها در ایتالیا و ایران

ایرنا: چند سالی را به عنوان رییس دفتر ایرنا در رم فعالیت کردید. تجارب خود در این زمینه را تببین فرمایید.

معظمی: اواخر سال ۱۳۷۶ به ایتالیا رفتم و در دفتر ایرنا در رم مستقر شدم. طبق قواعد ایرنا، مدت ماموریت های مسوولین در خارج از کشور، ۳ سال بود ولی مرسوم بود اگر دفتری در دوره ای موفق بود، ماموریت تمدید شود بنابراین ماموریت من به ایتالیا حدود چهارسال طول کشید و با درخواست خودم به دلایل شخصی درخواست پایان ماموریت خودرا ارائه کنم. در دوران ماموریتم در رم، به یک نکته مهم رسیدم و آن آزادی رسانه ها در ایتالیا بود. شما آن جا تفاوت های بارز کار رسانه ای را در یک کشور توسعه یافته با کشوری در حال توسعه مثل ایران می بینید. در ایتالیا رسانه ها آزادند و فراتر از این آزادی، نهاد رسانه به عنوان یک نهاد به عنوان جزئی لاینفک از جامعه، به رسمیت شناخته شده است. نهادی که غیر قابل انکار است و تعرض به آن ممکن نیست. به این معنی که قوام و دوام و کامل بودن آن جامعه به عنوان یک جامعه توسعه یافته، منوط به اجزایی است که یکی از این اجزا، نهاد رسانه است. من در کمتر از ۴ سالی که آنجا بودم، هیچ وقت نشنیدم از رسانه ای شکایت شود، رسانه ای مورد تعرض قرار گیرد، آزادی رسانه ها محدود شود یا یک رسانه تعطیل شود، هرگز نشنیدم.

چگونه رسانه مهم منطقه شویم؟

ایرنا: چگونه می توان دفاتر خارجی ایرنا را به حداکثر بهره برداری سوق داد؟

معظمی: ما با بازنگری هایی اساسی که می توانیم درباره انتظاراتمان از دفاتر خارجی داشته باشیم قادر خواهیم بود این دفاتر را متحول کنیم. در مدتی که در ایتالیا بودم نشان دادم که می توان به عنوان یک رسانه، گزارش و خبرهای قابل اعتنا، جذاب و پرمخاطبی داشته باشیم مشروط بر این که ایرنای مرکز، انتظار کمی از ما نداشته باشد، بلکه اصل بر کیفیت مطالب باشد. از طرفی دفاتر خارجی باید از پوسته دارالترجمه بودن بیرون بیایند و خود به تولید گزارش ها و اخباری دست بزنند تا ایرنا را به رسانه ای مهم در منطقه تبدیل کند.

ایرنا:به عنوان شخصی که بیش از سه دهه در ایرنا فعال بودید، ارزیابی خود را از این رسانه تببین کنید.

معظمی: ایرنا به زعم بنده، یک فرصت حساس و طلایی و مهمی را تا چند ماه آینده، چند ماهی که دولت دوم آقای روحانی به پایان می‌رسد، در اختیار دارد که خودش را از نزول و افولی که از سال ۸۴ گریبان این رسانه را گرفته نجات بخشد. این افول و نزول هم در محتوای ایرنا هست هم در رویکردهای آن. رسانه، وسیله بیان و انعکاس مسائل جامعه است تا این که صرفا یک وسیله تبلیغات و در واقع بولتن مکتوب و صوتی و تصویری. ایرنا برای این چند ماه می‌تواند خودش را به متن وقایع ببرد و واقعا در این قضیه، بی‌پروایی کند. بی‌پروایی به معنای دوری از تحفظ یا دوری از خودسانسوری یا دوری از تحفظ خودساختگی. به‌عبارتی شاید بتوان گفت به نوعی خودتحریمی. ایرنا باید به متن وقایع برود و به‌طور درست وقایع را منعکس کند.