مقررات جهانی خبرنگاری

سه حوزه اساسی که در تمام قوانین مطبوعات در مورد آنها توافق وجود دارد عبارتند از:

دقت: اطلاعاتی که منتشر می شود باید درست باشد. در مورد اطلاعات متضاد باید تحقیق شود و اطلاعات در زمینه خاص خود قرار داده شود. اشتباهات باید تصحیح شود.

بی طرفی: خبرنگاران نباید از نظر مادی، سیاسی یا عاطفی در خبری که منتشر می کنند دخیل باشند. آنها نباید در ازای پول یا لطف دیگران گزارشی بنویسند.

انصاف: خبرنگاران باید صادق باشند و مصاحبه شوندگان، منابع اطلاعات و مخاطبان خود را گمراه نکنند.

ما در این برنامه آموزشی، به طور خاص در دوره اخلاق روزنامه نگاری، به تک تک این موارد در واحدهای جداگانه‌ای خواهیم پرداخت.

مبانی خبرنگاری ۲

این دوره در ادامه دوره “مبانی خبرنگاری ۱” ارائه می شود و شامل مطالبی درباره دقت در خبرنویسی، بررسی صحت خبرها و شیوه نگارش مطلب خبری است.

واحدهای آموزشی عنوان

دقت و صحت شامل ۱۲ درس

خبرنویسی شامل ۱۹ درس

دقت و صحت

دستیابی به اطلاعات دقیق و درست بزرگ ترین چالشی است که در برابر خبرنگاران قرار دارد. گزارش های اشتباه، خجالت آور است و می تواند هم از نظر مالی و هم از نظر حرفه ای هزینه هایی در بر داشته باشد. این درس، توصیه های مفیدی را برای دور ماندن از این خطر ارائه می کند

گزارش های رسیده حاکی از آن است که “…”

یک روز صبح، یکی از کارکنان بخش شنود بی بی سی در جنوب انگلستان (که شبکه های رادیو و تلویزیونی سراسر جهان را کنترل می کند)، در حین گوش دادن به یک رادیو فارسی زبان که برای ایران برنامه پخش می کند، یک باره از جای می جهد. این رادیو ادعا می کند که اسامه بن لادن، رهبر شبکه القاعده که غربی ها در به در دنبالش می‌گردند، دستگیر شده است.

این خبرنگار فورا به تحریریه اصلی بی بی سی در غرب لندن اطلاع می‌دهد. شبکه داخلی خبر بی بی سی فورا خبر کوتاهی منتشر می کند که در آن نام منبع خبر را ذکر کرده و تاکید می کند که این خبر هنوز تایید نشده است.

ظرف چند دقیقه، تقریبا تمام تلویزیون های خبری بریتانیا و آمریکا این خبر را پخش می کنند. اما زمانی که خبرنگاران این گزارش را پیگیری می کنند، مقامات هر دو دولت بلافاصله آن را تکذیب می کنند و ظرف یک ساعت بی بی سی از پخش مجدد این شایعه خودداری می کند.

یکی از سردبیران ارشد بخش خبری بی بی سی می گوید:

“به محض اینکه ما خبر را با ذکر کامل منبع آن پخش کردیم، دریافتیم که نمی توانیم صحت آن را تایید کنیم و بلافاصله جلو پخش مجدد آن را گرفتیم. حالا که عمیق تر به این جریان نگاه می کنیم، پی می بریم که باید قبل از پخش خبر تائیدنشده دستگیری بن لادن، یکی دو دقیقه بیشتر وقت صرف آن می کردیم.”

این جریان برای بی بی سی خجالت آور بود به ویژه آنکه درست یک روز قبل از آن، بار دیگر از همه کارمندانش خواسته بود که خونسردی خود را حفظ کنند و به آنان یادآور شده بود که:

“بهتر است که دوم شویم اما خبر را دقیق بدهیم تا اینکه اول شویم اما اشتباه کنیم.”

دقیق بودن یکی از بزرگ ترین چالش های پیش روی خبرنگاران است.

قاعده اول

اشتیاق خبرنگاران برای آنکه خبرها را پیش از رقبایشان به دست بیاورند، باعث می شود که نخستین قاعده روزنامه نگاری را فراموش کنند.

خبرها باید درست باشند

اطلاعات به دست آمده همیشه باید مورد بررسی قرار گیرد و با منابع دیگر مقایسه شود، به ویژه در موقعیت های حساسی که انتشار آن اطلاعات می تواند پیامدهای گسترده ای داشته باشد.

برخی از منابع خبری بیش از دیگران قابل اعتماد هستند. با این حال ممکن است که یک منبع واحد، درکی نادرست از یک موضوع یا نکته داشته باشد. این خطا به سادگی می تواند به مطالبی که بر اساس این اطلاعات تولید می شود، سرایت کند. یک قاعده خوب این است کهحداقلدو منبع مستقل داشته باشید. رعایت این قاعده، احتمال درست بودن اطلاعات را بیشترمی کند، اما باز هم به آن قطعیت نمی بخشد.

با اطلاعاتی که دریافت می کنید، برخوردی دقیق و انتقادی داشته باشید. از خودبپرسید که چرا یک منبع، اطلاعات مشخصی را در اختیارتان می گذارد. آیا این شخص می خواهد بر شما تاثیر بگذارد؟ فریبتان بدهد؟ یا از شما استفاده کند تا به رقیبش ازطریق رسانه ها لطمه بزند؟ سعی کنید زمینه و حواشی هر خبر را برای خود روشن کنید.

به خاطر داشته باشید که یک روزنامه نگار در موقعیتی است که باید با حقایق کار کند نه با شایعات. این وظیفه اوست، و نه منبع، که از صحت خبر اطمینان یابد.

هنگامی که با حقایق سر و کار دارید، این نکته را فراموش نکنید: “اگر شک و تردیدی دارید، این خبر را کنار بگذارید!”

حالا ببینیم در کجاها باید به دنبال خبر باشیم.

صحبت با کسانی که در محل واقعه بوده اند

قابل اعتمادترین خبرها، گزارش های همکاران خود شما ازمشاهدات و شنیده‌هایشان است. البته این امر همیشه ممکن نیست. ما اغلب باید گزارش هایی بنویسیم که بر اساس اطلاعات جمع آوری شده از دیگران تهیه شده است.

بهترین راه این است که این اطلاعات از منابع “دست اول” مثل شاهدان عینی به دست آید، یعنی کسانی که در زمان رخ دادن واقعه در محل حضور داشته‌اند.

به یاد داشته باشید کسانی که آموزش روزنامه نگاری ندیده اند، در به یاد آوردن واقعیت ها و جزئیات به هیچ وجه دقیق نیستند. اضافه بر آن مردم بر اثر اضطراب (در زمان فاجعه ای طبیعی یا رخ دادن جنایت) بیشتر سردرگم می شوند.

این را هم به یاد داشته باشید که بعضی ها ممکن است به دلایل خاصی اطلاعات غلط به شما بدهند. در زمان جنگ و فاجعه برخی سعی خواهند کرد تا اطلاعات را چنان عرضه کنند که واقعیتی مسلم به نظر آید.

به طور کلی شما نباید تنها به یک منبع اتکا کنید. سعی کنید آن اطلاعات را از راه های دیگری هم تایید کنید.

در واقع بهترین کار این است که اطلاعات تاییدنشده مورد استفاده قرار نگیرد. (اشتباه بی بی سی در مورد دستگیری اسامه بن لادن را به یاد بیاورید). اما اگر لازم است که به آن اطلاعات اشاره شود، باید حتما و قطعا گفته شود که این خبر تایید نشده است. بعد از آن با سرعت هر چه تمام تر تایید یا تکذیب آن اطلاعات را به دست آورید و خبر خود را به روز کنید.

با منابع قابل اعتماد دیگر هم صحبت کنید

بعضی از منابع را می توان تا حد معقولی از دیگر منابع قابل اطمینان تریا دست کم رسمی تر فرض کرد. از جمله آنها می توان به این منابع اشاره کرد:

پلیس و سایر مراکز خدمات اضطراری

دادگاه ها

مقام های دولتی

بر حسب وضعیت و شرایط خاص، شما می توانید اطلاعاتی را که این منابع در اختیار شما می گذارند، بدون اخذ تایید از منبع دیگری منتشر کنید.

خبرنگاران باید بدانند برای به دست آوردن اطلاعات تازه و موثق به کجا مراجعه کنند. از این رو باید فهرستی از منابع مهم را در اختیار داشته باشند.

اشتباهات قبلی را تکرار نکنید

هنگامی که اطلاعات را از بایگانی خودتان یا بریده روزنامه هایقدیمی به دست می آورید باید احتیاط کنید، به ویژه اگر اطلاعات از سازمان های دیگررسیده باشد. چطور می توانید به صحت آنها پی ببرید؟

همچنین مراقب باشید اشتباهات تازه ای مرتکب نشوید. اغلباوقات اشتباه زمانی رخ می دهد که یک خبر را بازنویسی می کنید یا اطلاعات را ازمنابع گوناگونی می گیرید.

هنگام نوشتن یک نام یا خواندن یک شماره، ممکن است به آسانی دچار اشتباه شوید. همواره مجددا به متن اصلی رجوع کنید.البته بهتر از آن مراجعه به منبع اصلی اطلاعات است.

خطر در جزئیات است

نام- برای افراد، بسیار مهم است که نامشان صحیح ذکر شود. “محمد علی حسینی” درست است یا “علی حسینی”؟ این نکته دست کم برای آقای حسینی اهمیت دارد.

مقام- یک نفر را همیشه “معاون مدیر عامل” معرفی کرده اید. اما شاید ترفیع گرفته و “مدیر عامل” شده است. این تغییر کوچک برای مخاطب شما اهمیت دارد چون هر چه مقام بالاتر باشد، اعتبارش بیشتر است. اگر شک دارید به شرکت او تلفن کنید و سوال کنید.

عنوان – در بعضی مشاغل حساسیت به عنوان زیاد است؛ یک سرلشکر ارتش خوشش نمی آید درجه اش سرتیپ ذکر شود، چون تنزل مقام است. مراقب باشید که با عنوان اشتباه، کسی را تنزل یا ترفیع ندهید.

املاء: “خزاعی” یا “خزائی”؟ هر دو به گوش یکسان می آیند، اما انتشار اسامی با املای اشتباه کار درستی نیست. شاید به نظر بیاید که این امر تنها در نشریات و اینترنت مهم است و در رادیو و تلویزیون اثری ندارد. اما این طور نیست. اگر خبرها با اسم اشتباه بایگانی شوند وقتی بعدها به دنبال پیشینه یک خبر می گردید آن را پیدا نمی کنید.

تاریخ، زمان و محل- حدس نزنید. سوال کنید.

ارقام: یک صفر ناقابل ۱۰ را تبدیل به ۱۰۰ می کند. بعضی خبرنگاران ترجیح می دهند تا رقم را با حروف بنویسند (صد به جای ۱۰۰) چون احتمال اشتباه در خواندن و نوشتن حروف کم تر است. اگر در مورد صحت ارقام شک دارید، حتما آن را به منبعش نسبت دهید:

“سازمان دهندگان تظاهرات می گویند که بیست هزار نفر در شهر راه پیمایی کردند.”

اشتباه در هویت افراد

اشتباه در معرفی افراد منجر به شکایت های بسیار می شود. اگر علی‌حسینی در دادگاه به جرم فساد مالی محکوم شود و شما تصویر علی حسینی دیگری را منتشر کنید، حسینی بی‌گناه می تواند از شما به دادگاه شکایت کند که به او افترا زده‌اید. او خواهد گفت که به دلیل اشتباه شما، دوستان و همکارانش او را فاسد تصور کرده و به او پشت کرده‌اند.

در بسیاری از کشورهای جهان، دادگاه اغلب جریمه و غرامت‌های مالی سنگینی برای پرداخت به این افراد تعیین می کند. به ویژه اگر به این نتیجه برسد که روزنامه نگار سهل‌انگاری کرده است.

آیا منظورتان این است؟

در نقل قول ها باید بسیار محتاط بود.مراقب باشید که مفهوم یک گفته تغییر نکند. آیا آنچه نقل می کنید بیانگر منظور واقعی گوینده است؟ آیا شما با نقل گزینشی گفته او، حرفش را مخدوش نکرده اید یا بی جهت تاکیدی بر آن نگذاشته اید؟

اظهارنظرها هم مانند اطلاعات و واقعیت ها باید دقیق گزارش شوند.

صحیح تلفظ کنید

مجریان رادیو یا تلویزیون که نام شخص یا مکانی را به اشتباه تلفظ کنند، مایه تمسخر شنوندگان و بینندگان می‌شوند، به ویژه اگر در تلفظ نام شناخته شده ای اشتباه کرده باشند. آنها بلافاصله متوجه می شوند که مجری، بر خلاف تصور آنها دانش ندارد و مطلع نیست.

نویسندگان می توانند برای کمک به کسی که متن را می خواند تلفظ صحیح اسامی را در داخل پرانتز بنویسند: حسنی که هم (HOSSNI) و هم (HASSANI) خوانده می شود یا، مبصر که هم (MOBASSER) و هم (MOBSSER) تلفظ می شود.

بعضی اسامی که به ظاهر ساده می نمایند هم می توانند باعث اشتباه شوند: سرخس (SARAKHS) در یک رادیو فارسی زبان (SARKHAS) خوانده شد یا، اشکور (ESHKAVAR) که در رادیو دیگری (ESHKOOR) تلفظ شد.

اگر همیشه فهرستی از تلفظ صحیح اسامی و نام هایی که زیاد به کار برده می شوند، به ویژه اسامی غیر فارسی، در استودیو وجود داشته باشد، به مجریان کمک بزرگی می شود.

حدس نزنید، استنباط هم نکنید

نمایندگی دایم ایران در نیویورک یا نماینده ایران در سازمان ملل که در نیویورک مقیم است؟ آقای همتی مدیرعامل شرکت ایران رسا بود یا مدیر تولید شرکت بود؟

“فکر کنم مدیر عامل بود … وقت چک کردن هم ندارم … حوصله چک کردن هم ندارم.”

بسیاری از اشتباهات زمانی رخ می‌دهد که شما “فکر می‌کنید” اطلاعاتی درست است یا به خودتان می‌گویید “باید درست باشد” یا “تا آنجا که یادم می‌آید باید همین باشد”.

حدس و گمان را کنار بگذارید و همه چیز را بررسی کنید تا از درستی آن مطمئن شوید. اشتباهات کوچک ضررهای بزرگ به بار می‌آورد و اعتبار شما و نشریه‌ای را که در آن کار می‌کنید بر باد می‌دهد.

یان مه یس ؛ دبیر بخش خوانندگان روزنامه گاردین که سیاستش تصیح اشتباهات مهم در اولین فرصت ممکن است:

“چرا روزنامه ها حق دارند که دائم از دیگران بخواهند که در قبال اعمالشان مسئول باشند اما خود از پذیرش مسئولیت کارهایشان پرهیز دارند؟”

“یک اصل مهم در رویکرد اخلاقی به روزنامه نگاری این است که اگر خبری را اشتباه دادیم، یا به عبارت دیگر به مردم اطلاعات غلط رساندیم، مسئولیتش را قبول کنیم.”

“تجربه موسساتی که فرهنگ قدیمی رسانه ها را (مبنی بر اینکه هرگز زیر بار اشتباهشان نروند و تا زمانی که وکیل مجبورشان نکرده پوزش نخواهند) کنار گذاشته اند، نه تنها منفی نبوده بلکه مثبت بوده است. اعتماد میان روزنامه و خوانندگانش تقویت شده،و دعاوی حقوقی کاهش یافته. این رویه به احترام و شانی که خبرنگاران برای خود قائلند، لطمه ای نمی زند.”

زمانی که اشتباه رخ می دهد

ما همه بشریم و بشر جایزالخطا است. روش برخورد با اشتباه به همان اندازه اهمیت دارد که دقت در تهیه خبر.

اغلب روزنامه ها سیاستشان این است که اشتباهات خود را در شماره های بعدی تصحیح کنند حتی اگر اشتباه جزیی باشد، از جمله غلط‌های تایپی.

در رادیو و تلویزیون این کار برای مجریان مشکل تر است، اما غیر ممکن نیست. یک آمارگیری از مجریان تلویزیون‌های آمریکا نشان می دهد که دو سوم آنها آمادگی دارند که ضمن اجرای برنامه اشتباه خود یا دیگران را تصحیح کنند. به گفته آنان این کار اعتبارشان را حفظ می کند:

“ما باید مسئولیت اشتباه ها را بپذیریم. با این کار احترام مخاطبان به ما بیشتر می شود. آنها توقع ندارند که ما هرگز اشتباه نکنیم.”

“من قویا معتقدم که اعتراف به اشتباه ما را ضعیف نمی‌کند بلکه قوی تر می کند.”

تصحیح اشتباه ها باید با فوریت صورت گیرد، در صورت امکان در همان برنامه ای که اشتباه در آن انجام گرفته است. تصحیح به موقع یک اشتباه جدی (یا مطلبی که شاید موجب ابهام شود) می تواند از شدت لطمه وارد شده بکاهد و خطر شکایت به دادگاه را کاهش دهد:

“چند دقیقه پیش خبر دادیم علی حسینی به جرم فساد مالی در دادگاه محکوم شده است. لازم است روشن کنیم که شخص محکوم شده علی حسینی مدیرعامل شرکت کفش آپادانا نیست.”

اما اگر خطر شکایت به دادگاه وجود داشته باشد، لازم است قبل از تصحیح اشتباه با یک مشاور حقوقی مشورت شود. این خطر همیشه وجود دارد که با تصحیح اشتباه، میزان توجه به آن بیشتر شود و مخاطبان بیشتری از آن مطلع شوند.

نگاهی به تاریخ مطبوعات به خصوص در سال‌های اصلاحات هم می‌تواند نشان دهد انتشار چه مطالبی مدیران مطبوعات را به دادگاه‌ها کشانده و منجر به توقیف نشریات شده.

با درج واژه “توقیف” در موتور جستجوگر سایت فارسی بی بی سی، سایت خبرگزاری ایرنا یا ایسنا می‌توانید به انبوهی از اخبار مربوط به توقیف مطبوعات در ایران نگاهی بیاندازید.

بعضی شبکه ها توضیح و تصحیح خود را در همان ساعتی پخش می کنند که اشتباه اصلی رخ داده است تا تعداد بیشتری از کسانی که اشتباه اصلی را شنیده اند، تصحیح آن را هم بشنوند:

“در برنامه دیروز گزارش دادیم که زمین لرزه بم در سال ۱۳۸۱ رخ داده است. چند شنونده در تماس تلفنی با ما یادآوری کرده اند که سال صحیح زمین لرزه بم ۱۳۸۲ است. در این جا با پوزش، اشتباه خود را تصحیح می کنیم.”

ذکر اینکه اشتباه چه بوده و سپس تصحیح کردن آن، عامل مهمی در موثر بودن این تصحیح است.

منبع: مرکز خبرنگاران افغانستان