مصاحبه، ابزاری کارآمد برای کسب اطلاعات

اهمیت و فایده های مصاحبه کردن

– هیچ خبرنگار، گزارشگر، پژوهشگر و نویسنده ای نمی تواند ادعا کند همه چیز حتی مطلب و موضوعی را که تصور می کند در آن تخصص دارد، به طور کامل می داند. افزودن یک نظر یا گفته از یک کارشناس و صاحبنظر به نوشته و خبر و گزارش ما یکی از بهترین راه های دادن اعتبار به آن است و باعث می شود کار ما تحقیقی و پژوهشی به نظر آید.

– مصاحبه به ما امکان می دهد درباره ی موضوع ها و کسانی بنویسیم که به آن ها علاقه داریم و یا شایستگی آن را دارند که در باره شان مطلب نوشته شود.

– مصاحبه ها به ویژه برای روزنامه نگاران و پژوهشگران، می تواند منبع بی پایانی از اطلاعات بالقوه برای تهیه¬ی مقاله و گزارش فراهم کند. از این مهم تر سردبیران حرفه¬یی، مطالبی را می¬پسندند که در   آن ها از مصاحبه بهره گرفته شده باشد.

مصاحبه کننده و مصاحبه شونده

یکی از پرسش های پایه یی این است که آیا هر کسی می تواند مصاحبه انجام دهد؟ عقیده ای رایج است¬ که فقط روزنامه نگاران مصاحبه می کنند. این تصور درست نیست. به جز روزنامه نگار یک خبرنگار و گزارشگر و هم چنین پژوهشگر هم که قادر به حرف زدن و شنیدن است و اعتماد به نفس دارد می¬تواند مصاحبه کند. شرط اصلی مصاحبه کردن این است که فرد بتواند مصاحبه شونده را انتخاب و مجموعه ای از پرسش های هدفمند را مطرح و پاسخ ها را به دقت ضبط و ثبت و سپس تنظیم کند. اگر ما بتوانیم این معیارها را رعایت کنیم پس می توانیم مصاحبه کنیم. انتخاب مصاحبه شونده به طرح و هدف خبرنگار، پژوهشگر، گزارشگر و سردبیر بستگی دارد. یکی از عواملی که به اعتبار و ارزش گزارش می افزاید سخنان (اظهارات) مصاحبه شوندگان و اطلاعاتی است که آنان مطرح می کنند. در گزارش های تخصصی و تحلیلی بهره گیری از چهره های علمی، استادان دانشگاه و کارشناسان، مناسبت و ضرورت بیشتری دارد. در گزارش های موضوعی، خبری و توصیفی، استفاده از دیدگاه¬های مردم کوچه و بازار  اهمیت بیش تری می یابد. از این رو هم افراد عادی و هم افراد شناخته شده شامل مقام های رسمی، استادان، صاحبنظران، ورزشکاران، هنرمندان و…می توانند به عنوان مصاحبه شونده انتخاب شوند. در مجموع هرکسی، از یک آدم معمولی کوچه و خیابان گرفته تا یک کارشناس جهانی، یک هدف احتمالی برای مصاحبه کننده است. اینکه با چه کسی مصاحبه کنیم به طرح و هدف ما بستگی دارد. در این ارتباط، مصاحبه شوندگان را می توان به ۲ گروه تقسیم کرد:

مصاحبه شوندگان مهم: این گروه از جهتی ویژه و استثنایی هستند؛ ویژه از آن جهت که کار بسیار خوب یا بدی کرده اند. این گروه می توانند شامل افراد هنرمند، با هوش و با استعداد، مخترع یا افراد بدنام، انگشت نما و اختلاس کننده باشند.

مصاحبه شوندگان متخصص: این گروه، اطلاعات داخلی یا ویژه ای دارند که برای گزارش و پژوهش  به آن نیاز داریم. کارشناسان، مسوولان روابط عمومی ها، سخنگویان مطبوعاتی، کارگزاران و شاهدان یک رخداد، همگی منابع بالقوه برای مصاحبه های تخصصی هستند.

مصاحبه شوندگان گاهی ممکن است پیش از مصاحبه یک نسخه از پرسش های ما را بخواهند و ببینند که باید در اختیار آنان قرار دهیم. این کار آن ها ممکن است چند دلیل داشته باشد:

– خیلی کار دارند و نیاز دارند به دقت بدانند در یک زمان خاص چه انتظاری از آنان می رود.

– به آمادگی نیاز دارند.

– ممکن است زبان اصلی آنان زبان اصلی مصاحبه کننده نباشد.

– ممکن است وحشت داشته باشند؛ وحشت و ترسی قابل درک از انجام دادن کاری که پیامدهای   رسانه یی و حقوقی آن را نمی شناسند.

– ممکن است نگران «خراب کردن مصاحبه» باشند.

انواع مصاحبه

– مصاحبه رو در رو: اگر می خواهیم یک گزارش کامل تهیه کنیم یا مطلب مفصلی درباره ی موضوعی و شخصیتی بنویسیم، دیدار رو در رو بهتر است. مگر این که فرصت کافی نداشته باشیم و شخص مورد نظر دور از دسترس باشد. مصاحبه رو در رو، از جهت هایی ارضاکننده ترین نوع گفت وگو (مصاحبه) است. در یک مصاحبه رو در رو، محیط، حرکت بدن، حالت چهره و… مصاحبه شونده می تواند اطلاعات بالقوه مفیدی برای کار ارایه دهد. مصاحبه رو در رو بیشترین بهره را  نصیب گزارشگر و خبرنگار می کند.

– مصاحبه راه دور: اگر به دلیل کم بودن فرصت، دوری راه یا موانع دیگر، امکان مصاحبه رو در رو وجود نداشته باشد یکی از راه های گفت وگو، استفاده از تلفن است. در این نوع مصاحبه امکان برقراری ارتباط دوستانه کمتر است و نمی توانیم از حالات چهره و حرکات بدنی فرد در حین مصاحبه آگاه شویم.  افزون بر این، پایان دادن به مصاحبه یا کوتاه کردن آن از راه تلفن آسان تر است و طرف با گفتن «متاسفم یا باید بروم»  خودش را راحت می کند. به طور خلاصه زمانی که مصاحبه شونده در فاصله ی دوری از ما زندگی می کند، شاید از نظر صرفه جویی در وقت و هزینه ی سفر، مصاحبه تلفنی عاقلانه تر باشد. اگر اهمیت مصاحبه شونده برای ما بیشتر به خاطر تخصص او است تا شخصیتش،  نوع اطلاعاتی که تلفنی می توانیم بگیریم راحت تر است.

– مصاحبه کتبی: اگر مصاحبه شونده در فاصله ی بسیار دوری از ما یا خارج از کشور زندگی می کند و تماس تلفنی نیز با وی دشوار است، مصاحبه کتبی (اینترنت یا ارسال نامه و پرسش نامه) بهترین راه دریافت پاسخ به پرسش ها است. البته در صورتی مصاحبه کتبی بهتر است که پیش از آن که نامه، پرسشنامه یا پست الکترونیکی را ارسال کنیم، موافقت مصاحبه شونده را به دست آورده و در صورت نیاز، توضیحاتی را به او بدهیم تا نسبت به موضوع و چگونگی استفاده از مصاحبه توجیه باشد. مصاحبه کتبی بیشتر در موارد رسمی مانند ارتباط با محافل دانشگاهی و پژوهشی (تحقیقاتی) کارساز است.

– مصاحبه سطحی: مصاحبه یی است که در آن در مورد یک یا چند نکته بحث می شود اما موضوع ها به صورت عمقی و ریشه ای شکافته نمی شود.

– مصاحبه عمقی: مصاحبه یی است که در آن، گزارشگر یا پژوهشگر به بررسی ریشه ای موضوع ها   می پردازد و با ایجاد چالش در صدد کشف واقعیت و حقیقت، تشریح یک رویداد یا مساله ای پیچیده و تمرکز روی موضوعی خاص بر می آید و در آن جزییات را شکافته و ریشه یابی می کند. برای تهیه گزارش های تحلیلی و تحقیقی یا بعضی از انواع گزارش های موضوعی، گفت و گوهای عمقی، ژرف و انتقادی  ضروری است و به قوت و نفوذ گزارش می افزاید. در مصاحبه های عمقی برای استفاده از آن ها در گزارش های تحلیلی یا تحقیقی در باره ی یک موضوع خاص و مهم، ممکن است انجام دادن چند مصاحبه برای دست یافتن به مجموعه ای از افکار یا     دیدگاه های گوناگون، ضروری باشد. در این موارد مصاحبه شوندگان به دقت و از جریان های مختلف فکری و سیاسی انتخاب می شوند تا محتوای گزارش، ژرف، استدلالی و  راهگشا باشد. در این نوع مصاحبه ها، باید تا حد امکان دیدگاهی باز داشته باشیم. دور (بعید) است که همه مصاحبه شوندگان به پرسش های ما جواب مشابه بدهند یا نظر مشابهی طرح کنند. در واقع ممکن است متوجه شویم که در نظرات و جواب های داده شده تضادها و ناسازگاری هایی وجود دارد.

– مصاحبه مطبوعاتی: یک مصاحبه مطبوعاتی هنگامی تشکیل می شود که شرکت یا سازمان یا نهاد یا وزارت خانه و شخصیتی در نظر دارد موضوع ویژه یی را اعلام یا خبرهای مهمی ارایه کند. یا زمانی که خبرگزاری¬ها و مطبوعات علاقه زیادی به موضوع خاصی دارند و فرد و نهادی را می¬خواهند به پاسخگویی¬ وادار¬ کنند مصاحبه مطبوعاتی شکل می گیرد. در این نوع مصاحبه، خبرنگاران و گزارشگران و افراد علاقه مند برای شنیدن اعلامیه یا موضوعی گرد هم می آیند و پس از آن حاضران می توانند پرسش های خود را مطرح کنند. نشست های مطبوعاتی محفلی آزاد هستند که در آن هر خبرنگاری می تواند یک یا ۲ پرسش مطرح کند. پرسش ها را یا یک یک رابط می خواند یا خبرنگاران و پژوهشگران می توانند به طور مستقیم با شخصی که مصاحبه می کند، مطرح کنند.

– مصاحبه دراز مدت: در حالی که بیشتر مصاحبه ها به یک بار حضور مختصر و کوتاه یا یک ساعتی مصاحبه کننده در مکان مصاحبه، خلاصه می شود، بعضی از گزارش های تحلیلی و تخصصی ممکن است به مصاحبه های طولانی با یک شخصیت یا صاحبنظر طی یک دوره زمانی نیاز داشته باشد.

– نظر و صدای مردم: مصاحبه ای است که در آن مصاحبه کننده نظرات مردم عادی را جمع آوری      می-کند. این نوع مصاحبه در نظرسنجی ها یا نظرخواهی ها و برای تحقیق و پژوهش در باره میزان اطلاعات و طرز فکر مردم در باره یک موضوع خاص مانند یارانه ها به کار می رود. این مصاحبه ها به ۲ شکل شفاهی و تلفنی یا کتبی و پرسشنامه یی انجام می¬شود. پرسشنامه ها در شرایطی که پاسخ های معین برای سوال های سرراست نیاز داریم، مفید هستند. پرسشنامه ها  باید خلاصه و روشن باشند و جای خالی برای توضیح و اظهار نظر احتمالی پاسخ دهنده وجود داشته باشد.

ابزارهای مصاحبه

– ضبط اطلاعات: بهتر است همه مطالبی که در جریان یک مصاحبه مطرح می شود، برای استفاده احتمالی در آینده ضبط شود و نوع مصاحبه، بهترین شیوه ضبط و ثبت آن را مشخص خواهد کرد. امروزه ضبط صوت بخشی جدایی ناپذیر از ابزار کار بسیاری از مصاحبه کنندگان است. ضبط صوت هرچه کوچکتر و کم حجم تر باشد، بهتر است. افزون بر اطمینان از سلامت خود ضبط صوت، اطمینان از وجود چند باتری خوب و تازه برای هر مصاحبه نیز ضروری است. مزیت مشخص ضبط صوت این است که در شرایط عادی، هر گفت و گویی را با دقت کامل ضبط می کند. ضبط صوت به ما امکان می دهد تمام توجه خود را به مصاحبه شونده معطوف کنیم و محیط را در نظر بگیریم و نگران نوشتن مطالب نباشیم.

– خودکار و یادداشت برداری: شاید یکی از بزرگترین جذابیت های استفاده از خودکار و دفتر یاداشت این باشدکه مصاحبه شونده همان قدر که ممکن است از دیدن ضبط صوت نگران شود، از دیدن خودکار و دفتر و کاغذ یادداشت احساس آرامش خواهد کرد. اما مهم¬ترین عیب آن این است که هنگام نوشتن نمی توانیم به خود مصاحبه شونده توجه کنیم. نوشتن باعث می شود که تماس چشمی ما با مصاحبه شونده قطع شود که این حالت در مصاحبه با یک فرد خیلی عصبی، به نفع ما است. افراد دیگر ممکن است آن را ناراحت کننده یا حتی توهین آمیز تلقی کنند یا به حساب بی علاقگی ما بگذارند. اگر روش نوشتن مصاحبه را انتخاب کنیم با مشکل سرعت در نوشتن رو به رو (مواجه) خواهیم شد. نوشتن حرف های کسی که با سرعت عادی حرف می زند بدون این که از او بخواهیم مکث کند یا حرف هایش را تکرار کند خیلی سخت و شاید غیرممکن باشد.

– تندنویسی: به جای خلاصه برداری می توانیم از تند نویسی در مصاحبه ها استفاده کنیم زیرا در بعضی از موارد استفاده از ضبط صوت ممکن نیست اما ضعف تند نویسی این است که اگر مدام تمرین نکنیم، سرعتمان کاهش خواهد یافت. برای آشنایی با شیوه خلاصه برداری یا تند نویسی در یک مصاحبه می توانیم با گوش دادن به       مصاحبه های رادیو تلویزیونی تمرین کنیم. تمرین مداوم سرعت کار را افزایش خواهد داد.

– حافظه: اگرچه اتکای محض به حافظه برای ضبط و ثبت یک مصاحبه غیرعادی است، اما ممکن است مواردی پیش بیاید که مناسب ترین شیوه و ابزار ثبت مصاحبه باشد. زبیایی سپردن اطلاعات به حافظه در این است که مجبور نیستیم نگران محدودیت های نوشتن آن در همان لحظه باشیم که عقب بمانیم یا حواسمان از خود مصاحبه پرت شود. مهم ترین اشکال اتکای صرف به حافظه برای مصاحبه ها این است که ممکن است شنیده های خود را فراموش کنیم و یا چیزهایی از خودمان بنویسیم که گفته نشده باشد. به جز ضبط صوت، خودکار، دفتر یادداشت، تندنویسی و حافظه دیگر ابزارهای مصاحبه عبارتند از:  تلفن، دوربین عکاسی، دفترچه تماس، کارت دیدار و نشانی (کارت ویزیت)، رایانه و واژه پرداز.

آمادگی پیش از مصاحبه

* پژوهش: پیش از انجام دادن مصاحبه به تحقیق و پژوهش محتاجیم مگر این که درباره موضوع آن اطلاعات کافی داشته باشیم. مصاحبه ها در زمانی محدود انجام می شود، پس بهتر است از این زمان برای گفت وگو در باره مسایل مهمی استفاده شود که در نوشته و گزارش ما حایز اهمیت بیشتری است. پژوهش خوب باعث طرح پرسش های هوشمندانه و مفید می شود. به عنوان یک مصاحبه کننده موظف هستیم به موضوع علاقه نشان دهیم و آن را با علاقه دنبال کنیم. هرچه مطلع تر باشیم حرفه ای تر جلوه خواهیم کرد و احتمال این که پرسش مهم تری طرح کنیم و جواب بهتری بگیریم، بیشتر است. همچنین در طول تحقیق ممکن است به موضوع های دیگری برای نوشتن گزارش در باره آن برخورد کنیم.

* مکان های پژوهش: بهترین جا برای هر نویسنده یا پژوهشگری، قسمت مرجع کتابخانه ها، بایگانی (آرشیو) نشریات است که بریده موضوعی مطالب خود را نگهداری می کنند. برای نگارش گزارش از شخصیت ها و افراد شناخته شده، مفیدترین منبع تحقیق، کتاب شرح حال آنان (نوشته خودشان یا دیگران) است. هم چنین بیشتر مدیران روابط عمومی ها  می توانند تازه ترین اطلاعات را درباره سازمان خود یا شخصی که نماینده اش هستند ارایه دهند.

* ثبت منابع اطلاعات: در حالی که مشغول تحقیق هستیم عنوان ها، مولفان و نشانی های هر نشریه ای را که با آن مشورت می کنیم، یادداشت کنیم. این یادداشت ها را برای مراجعه ی احتمالی آینده نگه داریم. بسیاری از نویسندگان، بایگانی خاصی از هر چیز که به حوزه تخصصی آن ها مربوط است، درست      می کنند: بریده های نشریات، تصویرهایی (فتوکپی هایی) از نشریات و کتاب ها و غیره. از این منابع نیز می توانیم برای کسب آمادگی پیش از مصاحبه استفاده کنیم.

* پرسش ها: پرسش ها مواد و عناصر اصلی مصاحبه ها هستند. در عمل نه فقط پرسش های ما بلکه حرکت بدن و رفتارمان نیز به شدت برآن چه یک مصاحبه  شونده به ما خواهد گفت، تاثیر خواهد گذاشت. قانون ثابت و تغییرناپذیری درباره ی شمار (تعداد) پرسش های یک مصاحبه وجود ندارد و مهمترین موضوع این است که پرسش هایی را مطرح کنیم که در خدمت هدف ما برای نوشتن گزارش تحلیلی و خبریِ چند منبعی باشد. هر پرسشی را که از هر عنوان و مربوط به موضوع به ذهنمان می رسد، هر قدر بی اهمیت، یادداشت کنیم. این فقط برای به کار انداختن ذهنمان مفید است. می توانیم بعد هرکدام را که بخواهیم حذف کنیم اما همه را بنویسیم. گفتن پرسش ها و نوشتن مطالب به ترتیب زمان وقوع به ما و مصاحبه شونده در مورد یادآوری مطالب و بیان آن کمک خواهد کرد. ترتیب و طرز تنظیم پرسش ها می تواند تاثیری مهم در نوع جوابی که دریافت می¬کنیم داشته باشد. همیشه مصاحبه را با پرسشی آسان شروع کنیم. به مصاحبه شونده فرصت دهیم که آرامش یافته و به خود مسلط شود. پرسش های نخستین می تواند کلی و پاسخ های آن ها طولانی باشد. هنگام طرح پرسش های حساس صبر کنیم تا مصاحبه شونده بر خودش مسلط شود و احساس آرامش کند. پرسش های ما همیشه باید روش مند و مربوط به موضوع باشد. از جمله های طولانی با عبارت های معترضه که شامل چند پرسش می شود، استفاده نکنیم. در طرح پرسش ها از زبان مناسب استفاده کنیم و سن، میزان تحصیلات و پیشینه ی اجتماعی- اقتصادی مصاحبه شونده را هنگام تنظیم و طرح پرسش ها در نظر بگیریم. گاهی وقت ها، مصاحبه شونده پیش از مصاحبه ممکن است شرط کند که در باره بعضی از مسایل پرسش نکنیم. این وضع در مورد افراد سرشناس و مقام ها پیش می آید. آمادگی قبول آن را داشته باشیم و پرسش های حساس را در مراحل شروع مطرح نکنیم. اشخاص زمانی که می پذیرند مصاحبه کنند به طور خودکار می پذیرند هرچه را که در طول مصاحبه می گویند بنویسیم و پخش کنیم. با این حال مصاحبه شونده در مراحلی از مصاحبه ممکن است چیزی بگوید که قصد نداشته بگوید یا متوجه شود که ممکن است  دردسرساز باشد. به این دلیل از ما می خواهد آن را حذف کنیم. در این گونه موارد به لحاظ اخلاقی موظف هستیم، این کار را بکنیم.

* آمادگی های دیگر:  پیش از رفتن به مصاحبه و به طور مشخص  روز  قبل از آن، زمانی است که باید مطمئن شویم همه چیز را آماده کرده ایم. فهرستی از کارهایی را که باید انجام دهیم، تهیه کنیم. در هر مصاحبه به طور معمول برای نخستین بار به دیدار افراد می رویم و لازم است که تاثیر حرفه ای روی آنان بگذاریم. پس بهتر است سر و وضع مرتبی داشته باشیم. در صورت امکان سعی کنیم ابتدا با کسانی مصاحبه کنیم که صاحب نام نیستند و ذکر نام آن ها و حضور نزد آنان باعث ترس ما نمی شود. با این همه، ما به عنوان خبرنگار، پژوهشگر و نویسنده در موقعیتی والا قرار داریم و باید به یاد داشته باشیم که به خاطرکار مهم اطلاع رسانی از اعتبار بالایی در نظر دیگران برخورداریم. بیشتر مصاحبه ها برای مصاحبه شونده و مصاحبه کننده هر ۲ مفید است. بسیاری مواقع مردم و شخصیت ها از این که خبرنگار و پژوهشگری علاقه مند است حرف های آنان را بشنود و بازتاب دهد، سپاسگزارند. زمانی که با شخصی یا شخصیتی مصاحبه می کنیم، به عنوان یک حرفه ای، به یاد داشته باشیم که انجام وظیفه می کنیم و وظیفه ما پرسیدن است. به خاطر داشته باشیم موقعیت و شغل مصاحبه شونده در درجه دوم اهمیت قرار دارد. مصاحبه شوندگان با پذیرش گفت و گو، خود را در معرض خطر موشکافی و دقت افراد نکته سنج و پرسشگر، که ما باشیم،  قرار می دهند. ما به عنوان مصاحبه کننده در موقعیت قدرت و اقتدار هستیم و حتی افراد بزرگ ممکن است در برابر (مقابل) یک مصاحبه کننده احساس اضطراب کنند. قانون مهم مصاحبه حضوری این است که کمی زود به محل برسیم. اگر با فرصت فراوان به محل برسیم می توانیم از دستپاچگی خود هنگام ورود، جلوگیری کنیم. محل مصاحبه شونده را خوب بشناسیم. چند دقیقه را صرف جمع و جور کردن خودمان، مرور پرسش ها، کشیدن نفس عمیق برای تسلط بر اعصاب و تمرکز بر مصاحبه ای بکنیم که در پیش داریم. هنگام برخورد با مصاحبه شونده لبخند بزنیم و با او دست بدهیم. برخورد نخستین (اولیه) مهم است. بد نیست به صاحبنظر یادآوری کنیم چه کسی هستیم و برای چه به او مراجعه کرده ایم. پیش از آغاز مصاحبه ی حضوری ممکن است در باره وضع هوا یا طرز رسیدن به محل مصاحبه صحبت کنیم و برای ما چای و آب بیاورند. همه این ها راهی خوب برای ایجاد فضایی دوستانه است. تا هنگامی که ما و مصاحبه شونده در جای مورد نظر مستقر نشده ایم و برخود تسلط نیافته ایم، مصاحبه را شروع نکنیم.

فنون (تکنیک های) آغاز و انجام مصاحبه 

آغاز مصاحبه اجازه ندهیم که تعارف ها و حرف های اولیه و نامربوط به نقطه ای برسد که به سکوت کامل منتهی شود. همیشه به یاد داشته باشیم که برای انجام دادن وظیفه ای رفته ایم و مصاحبه شونده ممکن است هزار و یک کار دیگر داشته باشد. کنترل داشتن بر کارمان به معنای داشتن رفتار بی ادبانه، تلاش برای مجبور کردن دیگران به اطاعت بدون احترام گذاشتن به افکار واحساسات آنان، یا تسلط بر آنان نیست. بلکه به معنای استفاده درست از فرصت و جهت دادن به کار مصاحبه است. ابتدا و همیشه از مصاحبه شونده بپرسیم آیا اجازه می دهد از ضبط صوت استفاده کنیم. بعضی آدم ها وقتی ضبط صوتی در برابرشان باشد نمی توانند گفت و گو کنند. اگر پرسش های خود را به دقت مرتب کرده باشیم، باید با یک پرسش (سوال) کلی و آسان که به افراد امکان تسلط بر اوضاع را بدهد، شروع کنیم. سر تکان دادن به نشانه تایید، لبخند زدن و دیگر حرکت های صورت و بدن ما نشان می دهد که به حرف هایش گوش می دهیم و به آن علاقه داریم. اندازه گیری این که با حرکات بدنی تا چه حد می توانیم روی افراد تاثیر بگذاریم، دشوار اما قابل توجه است. واکنش های ما به سخنان مصاحبه شونده می تواند او را به ادامه دادن و ارایه اطلاعات بیشتر تشویق کند. در یک مصاحبه، سکوت بجا، می تواند سازنده باشد. وقتی که در سخن مصاحبه شونده فاصله کوتاهی افتاد، به جای این که پرسش بعدی را مطرح کنیم، چند ثانیه صبر کنیم و براساس گفته های او سرتکان دهیم یا لبخند بزنیم. همیشه به آن چه صاحبنظر می گوید به دقت گوش دهیم حتی اگر علاقه خاصی به آن حرف ها نداریم یا از این شاخ به آن شاخ می پرد. به ساعت خود نگاه نکنیم، خمیازه نکشیم، بی توجهی و بی اعتنایی نشان ندهیم و همیشه سعی کنیم در برابر آن چه گفته می شود، واکنش مثبت و مناسب نشان دهیم. گاهی مصاحبه شونده چیزی می گوید که جالب به نظر می رسد اما  به جای توضیح بیشتر سکوت می کند. در اینجا ما باید بکوشیم با طرح پرسش  اطلاعات بیشتری از او به دست آوریم. هنگامی که متوجه پاسخ های مصاحبه شونده نشویم، لازم است از او توضیح بخواهیم، پیش از این که به سخنانش ادامه دهد. بحث کردن درباره موضوع و انتقاد و مخالفت کردن با او (مصاحبه شونده) گاهی می تواند مفید باشد. در شرایطی که بزرگترین نگرانی ما شاید این باشد که به مصاحبه شونده ای برخورد کنیم که حرفی برای-گفتن نداشته باشد، عکس آن نیز ممکن است پیش بیاید. ممکن است مصاحبه شونده شخص پُرگویی (حرافی) باشد و به حاشیه برود. اجازه ی این کار را به او ندهیم. در جریان مصاحبه، مصاحبه شوندگان ممکن است مطالبی بگویند که ما با آن ها مخالفیم. به عنوان یک قاعده کلی، درگیر شدن شدید یا کشیده شدن به مجادله و نزاع و ناراحتی، کار خوبی نیست زیرا به آن جا نرفته¬ایم که درباره طرز فکر خود حرف بزنیم بلکه می خواهیم ببینیم آنان در مورد یک موضوع مشخص چگونه فکر می کنند و چه راهکاری ارایه می دهند. اگر مصاحبه کننده احساس کند که اطلاعات ما بیشتر از او است، سکوت خواهد کرد. با احترام به   حرف های او گوش کنیم، علاقه نشان بدهیم و بگذاریم احساس کند که چیزی به شما یاد می دهد. در پایان می توانیم با گفتن این جمله که «آخرین پرسشم این است که… با یک پرسش دیگر پیش از پایان مصاحبه…» به مصاحبه شونده خبر بدهیم که مصاحبه تمام  می شود. پیش از ترک محل مصاحبه، نام کامل مصاحبه شونده و در صورت داشتن تردید در مورد املای آن، املای دقیق آن را بپرسیم و حرفه و عنوان و آثار و خلاصه یی از زندگینامه ی علمی و کارشناسانه ی او را یاداشت کنیم. از مصاحبه شونده بپرسیم اگر چیزی از قلم افتاده باشد، آیا می توانیم باز هم با او تماس بگیریم.

عکس مصاحبه شونده و درخواست او  

برای انتشار متن مصاحبه ما به عکس مصاحبه شونده نیاز داریم. اما گرفتن آن را به پایان مصاحبه محول کنیم. در پایان کار بپرسیم: می توانم عکس بگیرم؟ هنگام عکس گرفتن دقت کنیم که مصاحبه شونده در حالتی طبیعی و عادی باشد و تا حد امکان آن چه به مصاحبه یا کارش ارتباط دارد، در عکس دیده شود. حتی افراد ثروتمند و شخصیت های سرشناس دوست دارند بدانند مصاحبه در چه زمانی تنظیم و چاپ و منتشر خواهد شد. اگر نمی دانیم، بگوییم به نظر سردبیر و رسانه یا نشریه بستگی دارد اما به شما اطلاع خواهم داد. این غیر عادی نیست که مصاحبه شونده بخواهد پیش از تحویل متن مصاحبه به سردبیر برای چاپ و انتشار، آن را ببیند.  با این همه به چهار دلیل اگر مصاحبه پیش از انتشار به مصاحبه شونده ارایه شود، کار خوبی نیست:

*تاخیر و تلف شدن وقت.

*تقاضای مصاحبه شونده برای تغییر متن آن، بدون توجه به طرز نگارش مصاحبه کننده.

*تقاضای مصاحبه شونده برای تغییر نقل قول ها حتی اگر به دقت گفته های او را نوشته باشیم.

*تقاضا برای افزودن یا کاستن از مقدار نوشته.

مواردی هست که نشان دادن مطلب به مصاحبه شونده به نفع همه (مصاحبه شونده، مصاحبه کننده، رسانه و خواننده) است. به ویژه اگر گزارش تحلیلی را می خواهیم در باره موضوعی بنویسیم که اطلاع چندانی از جزییات آن نداریم یا به طور کامل اطمینان نداریم که زمان مصاحبه همه مطالب را درست نوشته ایم. در این موارد خواستن نظر آن کارشناس (مصاحبه شونده) کاری بسیار معقول است.

دلایلی که بر پایه ی آن باید نوشته را پیش از انتشار  به مصاحبه شونده نشان بدهیم عبارتند از:

*بررسی اطلاعات فنی و تخصصی.

*برای تضمین دقت ودرستی ( صحت) کلی آن.

*برای کسب اطمینان از این که به حیثیت و اعتبار او  لطمه ای وارد نمی شود.

*هنگام تحویل متن مصاحبه به سردبیر، بتوانیم او را قانع کنیم که مطلب، بررسی شده و آماده ی انتشار است.

تدوین و تنظیم  مصاحبه

– پیاده کردن

اگر مصاحبه ای را ضبط کرده ایم، حالا باید آن را در شکلی قابل خواندن و منسجم و روان پیاده کنیم. قانون خبرنگاری و روزنامه نگاری می گوید که در نخستین فرصت ممکن –  همان روز، مصاحبه  را پیاده کنیم. این کار چند مزیت دارد:

* مصاحبه در ذهن ما تازه است و می توانیم واکنش های خود را نسبت به آنچه گفته شده و رفتار و حرکات مصاحبه شونده به یاد بیاوریم و نکات لازم را اضافه کنیم.

* اگر چیزی از قلم افتاده یا لازم است می توانیم با مصاحبه شونده تماس بگیریم.

* هرچه زودتر مصاحبه را پیاده کنیم زودتر می توانیم به نوشتن گزارش تحلیلی برسیم.

– افزودن اطلاعات خودمان

هنگام پیاده کردن مصاحبه، ممکن است بخواهیم یادداشت های کوتاه خودمان را علاوه بر آن هایی که ممکن است در مصاحبه اضافه کرده باشیم، به آن اضافه کنیم. ما به عنوان پژوهشگر باید در متن مصاحبه حضور داشته باشیم.

– معنا دادن به نکته ها

اگر به جای ضبط کردن، هنگام مصاحبه فقط نکته هایی را یادداشت کرده باشیم، در نخستین فرصت باید آن ها را بخوانیم تا هم نکات لازم را به آن اضافه کنیم و هم مطلب را با نظم و ترتیب مورد نظر خودمان تنظیم کنیم.

– پرسش و پژوهش (تحقیق)

اگر در مورد چیزی که مصاحبه شونده به ما گفته، شک داریم و یا آن را اشتباه می دانیم، درباره اش پرسش و تحقیق کنیم. هم چنین در مورد نام ها و رویدادهای خاص و تاریخ های مشخص.

– مرتب کردن

پس از پیاده کردن مصاحبه، مقدار بسیار زیادی مطلب خواهیم داشت که به احتمال زیاد، خیلی بیشتر از آن چیزی است که برای نوشتن گزارش نیاز داریم؛ مطالبی که به یقین هیچ نظمی ندارد. از این رو باید به روش و سبک  هرم وارونه و اولویت و اهمیت مطالب، آن ها را مرتب و تنظیم کنیم.

-حفظ یادداشت ها

متن مصاحبه را پس از پیاده کردن پاک نکنیم و در جای مطمئنی نگه داریم. موضوع مصاحبه، تاریخ و محل مصاحبه و نام مصاحبه شونده را روی آن بنویسیم. متن اصلی را دست کم ۲ ماه نگه داریم تا اگر از ما شکایت شد یا توضیحی خواستند، مدرک داشته باشیم.

– شکایت

با آگاهی از قوانین و مقررات و رعایت اصول اخلاقی و امانتداری در کار، می توانیم از شکایت احتمالی مصاحبه شوندگان و افراد در امان باشیم. برای خودداری از شکایت احتمالی مصاحبه شونده اطمینان حاصل کنیم که آن چه می نویسیم درست و دقیق است. همیشه هنگام نوشتن مطلب و گزارش و تنظیم مصاحبه، خودمان را جای طرف مقابل بگذاریم.

– توجه به مخاطب

هنگام تنظیم مطلب به نکات زیر توجه داشته باشیم:

* مخاطبان ما چه کسانی هستند؟

* چه می خواهند و چه انتظاری یا نیازی دارند؟

* مناسب ترین سبک نوشتن و شیوه ی ارایه ی اطلاعات به آنان چیست؟

– امانتداری

تا آن جا که امکان دارد به روح و جوهر مطلب و آن چه مصاحبه شونده گفته است وفادار بمانیم و چیزی که معنای گفته ی او را تغییر دهد به آن اضافه یا از آن کم نکنیم. گاهی وقت ها تعبیر و تفسیر گفته های یک شخص ممکن است خیلی آسان تر از نقل مستقیم آن باشد. البته به یاد داشته باشیم که در این جا هم حق نداریم تغییری در مضمون و مفهوم آن بدهیم. در بخش پنجم و پایانی آیین نگارش، به موضوع مهم اخلاق روزنامه نگاری و خبرنگاری پرداخته خواهد شد.

– نگارش

هنگام نوشتن و تنظیم متن مصاحبه و تدوین گزارش به موارد زیر توجه داشته باشیم: طول جمله، واژگان (لغات) و عبارت های مورد استفاده، اندازه بندها (پاراگراف ها)، نقطه¬گذاری و استفاده درست از اعداد، علایم و نشانه ها،آغاز و پایان بندها (پاراگراف ها)، رعایت قواعد دستوری و املایی و خلاصه توجه به آیین نگارش و درست نویسی خبر و گزارش.

منبع: ایرنا

مصاحبه، ابزاری کارآمد برای کسب اطلاعات